स्थान
महाबळेश्वरजवळ, सातारा जिल्हा
इतिहास
अफझलखानाचा वध याच किल्ल्याच्या पायथ्याशी झाला.
वैशिष्ट्य
जबरदस्त संरक्षण भिंती, भवानी देवीचे मंदिर, धबधबे.
आकर्षण
इतिहास, निसर्ग आणि थंड हवामान.
प्रस्तावना
महाराष्ट्राच्या सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये असंख्य किल्ले पसरलेले आहेत. या गडकोटांनी इतिहासाच्या पानांमध्ये स्वराज्याच्या स्थापनेसाठी अपार परिश्रम केले. या किल्ल्यांमध्ये प्रतापगड किल्ल्याचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. महाबळेश्वरजवळ सातारा जिल्ह्यात वसलेला प्रतापगड हा केवळ किल्ला नाही, तर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या धाडस, रणनिती आणि स्वराज्य स्थापनेच्या संघर्षाचा साक्षीदार आहे. इथेच शिवाजी महाराजांनी अफझलखानाचा वध करून स्वराज्याच्या इतिहासाला नवा वळण दिला.
हा किल्ला केवळ ऐतिहासिक महत्त्वाचा नसून, आजही निसर्गसौंदर्य, थंड हवामान, पावसाळ्यातले धबधबे आणि घनदाट जंगल यामुळे पर्यटक, ट्रेकर्स आणि इतिहासप्रेमींसाठी एक आकर्षण ठरला आहे. या लेखात आपण प्रतापगडाचा इतिहास, वास्तुरचना, नैसर्गिक सौंदर्य, धार्मिक महत्त्व, उत्सव, आणि आजच्या काळातील महत्त्व याचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.
इतिहास
किल्ल्याची निर्मिती
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी इ.स. १६५६ साली प्रतापगड किल्ल्याचे बांधकाम सुरू केले. स्वराज्य स्थापनेच्या दृष्टीने कोकण व महाबळेश्वरच्या मार्गावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी या किल्ल्याचे बांधकाम करण्यात आले. सह्याद्रीच्या रांगांमध्ये एका उंच डोंगरावर वसलेला हा किल्ला नैसर्गिक दृष्ट्या दुर्गम असून संरक्षणात्मकदृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचा ठरला.
किल्ला दोन स्तरांवर बांधण्यात आला आहे — वरचा बालेकिल्ला आणि खालचा किल्ला. बालेकिल्ल्यावर भवानी देवीचे मंदिर आणि राजवाडा होते. खालच्या भागात सैन्य, गोदामे, शस्त्रागारे वसलेली होती.
अफझलखान वध
प्रतापगडचा इतिहास ज्या घटनेमुळे अजरामर झाला, ती घटना म्हणजे अफझलखान वध. इ.स. १६५९ साली आदिलशाहीचा सरदार अफझलखान हा शिवाजी महाराजांचा सामना करण्यासाठी महाबळेश्वरकडे निघाला. अफझलखान अत्यंत बलाढ्य, कपटी आणि क्रूर होता. त्याच्या सैन्यात पायदळ, घोडदळ, हत्ती आणि तोफा होत्या.
अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना प्रतापगडाच्या पायथ्याशी भेट घेण्याचे आमंत्रण दिले. महाराजांनी प्रसंगाचे गांभीर्य ओळखून स्वतःला वाघनखे आणि बघनख्याने सज्ज केले. त्यांच्या अंगावर लोखंडी शर्ट घातला होता.
१३ नोव्हेंबर १६५९ रोजी भेटीच्या वेळी अफझलखानाने कपटाने महाराजांना मिठी मारताच खंजीर चालवला. पण लोखंडी शर्टामुळे महाराज वाचले. क्षणाचाही विलंब न करता शिवाजी महाराजांनी वाघनख्याने अफझलखानाचा कोठा फाडला आणि बघनख्याने पोटात घाव घालून त्याचा वध केला.
ही घटना स्वराज्य स्थापनेच्या इतिहासातील निर्णायक क्षण ठरली. अफझलखानाचा वध झाल्यानंतर महाराजांनी किल्ल्यावरून लगेच सैन्याला तयारीला लावले आणि अफझलखानाच्या सैन्यावर झडप घालून विजय संपादन केला.
किल्ल्याची स्थापत्यशैली
प्रतापगड हा सह्याद्रीच्या रांगांमध्ये वसलेला दुर्गम किल्ला आहे. त्याची रचना संरक्षणात्मक दृष्टिकोन ठेवून केली आहे. किल्ल्याचे दोन प्रमुख भाग आहेत —
वरचा बालेकिल्ला
या बालेकिल्ल्यावर भवानी देवीचे मंदिर आहे. मंदिराच्या आजूबाजूला तटबंदी आहे. पूर्व, पश्चिम, उत्तर आणि दक्षिणेला भक्कम बुरुज बांधण्यात आले आहेत. बालेकिल्ल्यावरून संपूर्ण कोकण आणि महाबळेश्वरचा परिसर दिसतो.
खालचा किल्ला
खालच्या भागात सैन्याचे निवास, धान्य कोठारे, शस्त्रागार आणि पाण्याची टाकी आहेत. खालच्या तटबंदीवरही चारही दिशांना बुरुज बांधण्यात आले आहेत.
तटबंदी
किल्ल्याभोवती मजबूत दगडी तटबंदी आहे. तटाच्या ठिकाणी जागोजागी बुरुज आणि बारकाईने ठेवलेली पहारेकरी जागा आहेत. त्यामुळे शत्रूचा हल्ला टाळता यायचा.
पाण्याची व्यवस्था
किल्ल्यावर पाण्याचे मोठे टाके आहेत. वर्षभर पाणी टिकून राहील, यासाठी नैसर्गिक उतार आणि जलसंधारण याचा उत्कृष्ट वापर केला आहे.
धार्मिक महत्त्व
भवानी देवी मंदिर
प्रतापगडवर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या कुलदेवी भवानी देवीचे मंदिर बांधले. या मंदिरात भवानी देवीची काळ्या पाषाणाची मूर्ती आहे. मंदिराचे गर्भगृह आणि सभामंडप अतिशय सुंदर आणि साधेपणातही आकर्षक आहे.
ऐतिहासिक दंतकथेनुसार, शिवाजी महाराजांना इथे भवानी तलवार प्राप्त झाली होती. हे मंदिर शिवभक्तांसाठी आणि पर्यटकांसाठी श्रद्धास्थान आहे.
निसर्गसौंदर्य
प्रतापगड परिसरात घनदाट जंगल, उंच पर्वतरांगा आणि पावसाळ्यात वाहणारे धबधबे यामुळे इथे येणाऱ्यांची मनं हरखून जातात. विशेषतः पावसाळ्यात गडावरून कोसळणारे धबधबे आणि सभोवताली पसरलेली धुंद हिरवाई मन मोहवून टाकते.
सण-उत्सव आणि कार्यक्रम
दरवर्षी अफझलखान वधाचा सोहळा प्रत्यक्ष गडावर साजरा केला जातो. यावेळी ऐतिहासिक प्रसंगाचे नाट्यरूपांतर सादर केले जाते. हजारो शिवभक्त आणि इतिहासप्रेमी या सोहळ्यासाठी गडावर गर्दी करतात.
गडकोट महोत्सव, शिवजयंती, विजयादशमी हे सण देखील गडावर मोठ्या उत्साहात साजरे होतात.
आजचे प्रतापगड
आज प्रतापगड हे एक लोकप्रिय पर्यटनस्थळ बनले आहे. शासन आणि पर्यटन विभागाकडून गडाच्या विकासासाठी विविध योजना राबविल्या जात आहेत. किल्ल्यावर पाहुण्यांसाठी माहिती फलक, गाइड सेवा, भोजनालयं आणि विश्रांती गृहांची सोय करण्यात आली आहे.
पर्यटकांना भवानी देवी मंदिर, अफझलखानाची कबर, राजवाड्याचे अवशेष, तटबंदी, धबधबे, आणि निसर्ग सौंदर्य याचा अनुभव घेता येतो.
प्रतापगड किल्ल्याचे बांधकाम आणि स्थापत्य वैशिष्ट्ये
प्रतापगड किल्ल्याचे बांधकाम करताना त्या काळातील स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना पाहायला मिळतो. सह्याद्रीच्या नैसर्गिक संरचनेचा पूर्ण फायदा घेत हा किल्ला उभारण्यात आला. किल्ल्याच्या तटबंदीला मोठे दगड, चुन्याचा वापर, तसेच नैसर्गिक उतार यांचा कुशल वापर केला गेला.
किल्ल्याच्या चारही दिशांना प्रचंड बुरुज बांधले असून, प्रत्येक बुरुजावर शत्रूच्या हालचाली पाहण्यासाठी राखीव जागा ठेवलेली आहे. तटबंदीच्या आतील बाजूस लपवलेली दारं आणि गुप्त मार्ग हे या किल्ल्याचे खास वैशिष्ट्य. पाण्याच्या टाक्यांची व्यवस्था अतिशय कुशलतेने केली गेली असून, आजही काही टाक्यांमध्ये पाणी टिकून आहे.
विशेष म्हणजे बालेकिल्ला व खालचा किल्ला अशा दोन स्वतंत्र भागांत गड विभागलेला असून, त्यांच्यामध्ये जोडणाऱ्या जिन्यांची रचना अतिशय मजबूत व सुरक्षित आहे.
अफझलखान वधाच्या आधीची तयारी
अफझलखानाच्या आगमनाची माहिती मिळताच छत्रपती शिवाजी महाराजांनी प्रतापगड किल्ल्यावरून सैन्याची तयारी सुरू केली. स्थानिक गावकरी, मावळे, आणि कोकणातील माणसांना एकत्र करून एक मजबूत रणनिती आखली गेली. अफझलखानाच्या सैन्याचा सामना करण्यासाठी गडावरून लाकडी सोंगटी, खडे, गरम तेल यांची व्यवस्था केली होती.
शिवाजी महाराजांनी किल्ल्याभोवतीच्या रानात मावळ्यांना लपवून ठेवले. अफझलखानाच्या भेटीसाठी जाताना त्यांनी लोखंडी चिलखत, वाघनखे आणि बघनखे घातले होते. महाराजांचा हा धैर्यशील निर्णय स्वराज्य स्थापनेसाठी निर्णायक ठरला.
प्रतापगड आणि छत्रपतींच्या इतर मोहिमा
प्रतापगडाचा उपयोग फक्त अफझलखान वधापुरता मर्यादित नव्हता. महाराजांनी या किल्ल्यावरून कोकणातील आदिलशाही व मुघल सैन्यावर अनेक वेळा मोहिमा केल्या. गडावरून कोकणातील वाटा, घाट, महाबळेश्वरचे रस्ते आणि समुद्र किनारा यावर सहज नियंत्रण ठेवता येत होते. त्यामुळे या किल्ल्याचा महत्त्व कायम होते.
ब्रिटिश काळात प्रतापगड
स्वराज्य स्थापनेनंतर मराठा साम्राज्य टिकवताना प्रतापगडाचा उपयोग सुरूच राहिला. पेशवे काळातही या किल्ल्याचा संरक्षणात्मक वापर केला गेला. १८१८ साली ब्रिटिशांनी मराठ्यांवर आक्रमण करत किल्ले जिंकण्याचा प्रयत्न केला, मात्र प्रतापगडचा किल्ला त्यांनी ताब्यात घेतल्यानंतरही त्याचा इतिहासातील गौरव कायम राहिला.
ब्रिटिशांनी किल्ल्याच्या काही जागा आणि तटबंदी दुरुस्त केली, तसेच काही भाग कोसळलेल्या अवस्थेत सोडून दिला. परंतु भवानी मंदिर, अफझलखानाची कबर आणि बालेकिल्ल्याचे अवशेष आजही टिकून आहेत.
आज प्रतापगडवरील आधुनिक उपक्रम
आज प्रतापगड हा महाराष्ट्र शासनाने पर्यटनस्थळ म्हणून विकसित केला आहे. गडावर जाणाऱ्या रस्त्याचे डांबरीकरण, पायऱ्यांचे मजबुतीकरण, दिशादर्शक फलक, गाईड सेवा, भोजन व्यवस्था आणि विश्रांतीगृहांची सोय करण्यात आली आहे.
दरवर्षी अफझलखान वध सोहळ्यासाठी राज्यभरातून हजारो शिवभक्त गडावर गर्दी करतात. तसेच ट्रेकिंग प्रेमींसाठी प्रतापगड हे एक लोकप्रिय डेस्टिनेशन आहे. ट्रेकिंग ग्रुप्स, शाळा, महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक सहली, आणि पर्यटकांच्या गटांचे नियमित आयोजन येथे होत असते.
ट्रेकिंग मार्ग आणि पर्यटकांसाठी सूचना
प्रतापगड किल्ल्यापर्यंत गाडीने पोहोचता येते, मात्र गडावरील पायऱ्या आणि चढाई थोडीशी कष्टप्रद आहे. पावसाळ्यात धुकं आणि पावसामुळे पायऱ्या ओल्या आणि घसरड्या होतात, त्यामुळे काळजी घ्यावी. उन्हाळ्यातही किल्ल्यावर वाऱ्याचे जोरदार वातावरण असते.
प्रतापगडजवळील पर्यटनस्थळे
प्रतापगड किल्ल्याजवळ महाबळेश्वर, पाचगणी, वेण्णा लेक, एल्फिन्स्टन पॉईंट, आर्थर सीट हे प्रसिद्ध पर्यटनस्थळे आहेत. तसंच कोकणातल्या पोलादपूर, अमनपूर, वेल्हा आणि राजापूरकडे जाणाऱ्या घाटमार्गांवरूनही पर्यटक या भागातील निसर्गसौंदर्याचा आनंद लुटू शकतात.
प्रतापगड किल्ल्यावर फिरताना आणि ट्रेकिंग करताना लक्षात ठेवण्यासारख्या गोष्टी
१. भेटीचा योग्य काळ
प्रतापगड किल्ला वर्षभर पाहता येतो, पण हिवाळा (ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी) हा किल्ला पाहण्यासाठी सर्वोत्तम कालावधी मानला जातो.
पावसाळ्यात (जून ते सप्टेंबर) परिसरात प्रचंड धुके आणि मुसळधार पाऊस पडतो. तेव्हा निसर्गसौंदर्य लाजवाब असते, पण पायऱ्या घसरड्या असल्याने काळजी घ्यावी लागते.
उन्हाळ्यात (मार्च ते मे) दुपारच्या वेळात उष्णतेचा त्रास होऊ शकतो, त्यामुळे सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळीच जाणे योग्य.
२. काय घ्यावे आणि कशी तयारी करावी
आरामशीर आणि घसरण रोखणारे चांगले शूज वापरणे आवश्यक.
डोक्यावर टोपी किंवा कॅप, डोकं झाकण्यासाठी स्कार्फ.
पुरेसे पाणी आणि थोडा खाऊ सोबत ठेवणे.
पावसाळ्यात पावसाचे रेनकोट किंवा छत्री बरोबर ठेवावी.
किल्ल्यावर उन्हात खूप वेळ थांबायचे असल्यास सनस्क्रीन किंवा अंग झाकणारे हलके कपडे वापरावेत.
३. किल्ल्यावर फिरताना काळजी
जुन्या तटबंद्यांवर, तटावर किंवा उंच भागांवर बसणे, उड्या मारणे टाळा.
पावसाळ्यात पायऱ्या आणि दगड ओले व गुळगुळीत होतात, त्यामुळे काळजीपूर्वक चालावे.
काही ठिकाणी गडावर गुप्त वाटा व झाडी आहे, तिथे जाणे टाळावे.
प्लास्टिक, कचरा किंवा अन्नपदार्थ गडावर टाकू नयेत.
४. स्थानीय मार्गदर्शक घेणे
गडाच्या इतिहासाची माहिती मिळवण्यासाठी स्थानिक गाईडची सोबत करावी.
अफझलखान वधस्थळ, भवानीमंदिर, तटबंदी, बालेकिल्ला यांची योग्य माहिती गाईडकडून ऐकता येते.
५. फोटोग्राफी
गडावरील निसर्ग सौंदर्य, घाटमाथा आणि तटबंदीवरून दिसणारे कोकण पाहताना फोटोग्राफीसाठी उत्तम ठिकाण.
पावसाळ्यात धुक्यामुळे थोडी काळजी घेऊन कॅमेरा किंवा मोबाईल सुरक्षित ठेवावा.
प्रवास मार्ग
प्रतापगड गड महाबळेश्वरपासून फक्त २५ किमी अंतरावर आहे.
मुंबईहून: २०० किमी
पुण्याहून: १४० किमी
महाबळेश्वरवरून बस, जीप किंवा खाजगी वाहनाने प्रतापगडपर्यंत पोहोचता येते. गडाच्या पायथ्यापासून गडावर चढण्यासाठी पायऱ्या आणि सोयीस्कर रस्ता आहे.
निष्कर्ष
प्रतापगड हा केवळ किल्ला नव्हे, तर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या धाडस, रणनीती, आणि स्वराज्य स्थापनेच्या संघर्षाचा साक्षीदार आहे. इतिहास, निसर्ग आणि धार्मिक महत्त्व यांचे सुंदर मिलन असलेला प्रतापगड आजही पर्यटक, इतिहास अभ्यासक, आणि शिवप्रेमींसाठी प्रेरणास्थान ठरतो.
म्हणूनच इतिहासाच्या पानांमध्ये अजरामर झालेला हा किल्ला प्रत्येकाने एकदा तरी पाहावा असाच आहे.
❓ वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs):
1. प्रतापगड किल्ला कुठे आहे?
प्रतापगड किल्ला महाराष्ट्राच्या सातारा जिल्ह्यात, महाबळेश्वरजवळ वसलेला आहे.
2. प्रतापगड किल्ल्याचा इतिहास काय आहे?
प्रतापगड किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६५६ साली बांधला. १६५९ मध्ये अफझलखानाचा वध याच किल्ल्याजवळ झाला.
3. प्रतापगड किल्ल्याचे स्थापत्य कोणत्या शैलीत आहे?
महाराष्ट्रीय किल्ले स्थापत्यशैलीत — मजबूत तटबंदी, उंच बुरुज आणि घनदाट जंगलाने वेढलेला.
4. प्रतापगड किल्ल्याचे महत्त्व का आहे?
हे अफझलखानाच्या ऐतिहासिक लढाईचे मैदान, शिवकालीन युद्धकला आणि राजकारणाचे केंद्र.
5. प्रतापगड किल्ल्यावर पोहोचण्याचा मार्ग कोणता?
महाबळेश्वरहून २४ किमी अंतरावर, बस, खाजगी गाडी आणि ट्रेकिंगने पोहोचता येते.
6. प्रतापगड किल्ल्याचा बालेकिल्ला काय आहे?
मुख्य उंचवट्यावर असलेला तटबंदीचा भाग — शिवकालीन बांधकामाचा उत्तम नमुना.
7. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणती मंदिरे आहेत?
भवानी देवी मंदिर आणि हनुमान मंदिर.
8. अफझलखानाचा वध कुठे झाला?
प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी शिवाजी महाराजांनी अफझलखानाचा वध केला.
9. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणती ऐतिहासिक घटना घडली?
१६५९ साली अफझलखान मोहिम आणि युद्ध.
10. प्रतापगड किल्ल्याची उंची किती आहे?
सुमारे ३,५४३ फूट.
11. प्रतापगड किल्ल्यावर जाण्यास किती वेळ लागतो?
महाबळेश्वरहून वाहनाने ४५ मिनिटे, आणि पायथ्यापासून पायी ३०-४५ मिनिटे.
12. प्रतापगड किल्ल्यावर प्रवेश शुल्क आहे का?
सध्या प्रवेश विनामूल्य आहे.
13. प्रतापगड किल्ल्यावर पाण्याची सोय आहे का?
होय, पाण्याची टाकी आणि विहिरी.
14. प्रतापगड किल्ला पर्यटनासाठी केव्हा सर्वोत्तम?
हिवाळा (ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी) आणि पावसाळा.
15. प्रतापगड किल्ल्यावर बुरुज किती आहेत?
४ प्रमुख बुरुज.
16. प्रतापगड किल्ल्यावर जेवणाची सोय आहे का?
पायथ्याजवळ आणि किल्ल्यावर स्थानिक हॉटेल्स आणि ढाबे.
17. प्रतापगड किल्ल्यावर राहण्याची सोय आहे का?
किल्ल्यावर नाही, पण महाबळेश्वरमध्ये हॉटेल्स.
18. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणत्या चित्रपटांचे चित्रीकरण झाले?
‘म्हैत्रिण’, ‘शिवपुत्र’ यासारख्या चित्रपटांचे काही प्रसंग.
19. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणती ऐतिहासिक वास्तू पाहण्यासारखी आहे?
भवानी मंदिर, अफझलखानाची कबर, बालेकिल्ला.
20. प्रतापगड किल्ल्यावर सण कोणते साजरे होतात?
शिवजयंती, गड जयंती आणि दसरा.
21. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणते धार्मिक स्थान आहे?
भवानी देवीचे प्राचीन मंदिर.
22. प्रतापगड किल्ल्याची स्थापना कोणी केली?
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी.
23. प्रतापगड किल्ल्यावर वाघजाई देवी मंदिर कुठे आहे?
किल्ल्याच्या दक्षिण टोकावर.
24. प्रतापगड किल्ल्यावर ट्रेकिंग करता येते का?
होय, पण मुख्यत: वाहनाने पोहोचता येते.
25. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणते दरवाजे आहेत?
महाद्वार, पायथ्याचा दरवाजा, बालेकिल्ल्याचा दरवाजा.
26. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणती पौराणिक कथा सांगितली जाते?
भवानी देवीच्या कृपेमुळे शिवरायांनी अफझलखानाचा वध केला.
27. प्रतापगड किल्ल्याची सध्याची देखभाल कोण करतो?
महाराष्ट्र राज्य पुरातत्व विभाग.
28. प्रतापगड किल्ला पाहायला किती वेळ लागतो?
२ ते ३ तास.
29. प्रतापगड किल्ल्यावर गाईड सुविधा उपलब्ध आहे का?
होय, स्थानिक गाईड मिळतात.
30. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणते तलाव आहेत?
पाण्याची टाकी आणि तलाव.
31. प्रतापगड किल्ल्यावर ऐतिहासिक शस्त्रे पाहता येतात का?
नाही, पण शिल्लक तटबंदी आणि बुरुज पाहता येतात.
32. प्रतापगड किल्ला युनेस्को जागतिक वारसा यादीत आहे का?
नाही.
33. प्रतापगड किल्ला कशासाठी प्रसिद्ध आहे?
अफझलखानाच्या ऐतिहासिक लढ्यामुळे.
34. प्रतापगड किल्ल्यावर मोठ्या प्रमाणात कोणते वृक्ष आढळतात?
सागवान, मोह, करंज.
35. प्रतापगड किल्ल्याची प्रमुख रचना कोणती आहे?
भवानी मंदिर, बालेकिल्ला, अफझलखान कबर, तलाव.
36. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणते नैसर्गिक सौंदर्यस्थळ आहे?
सह्याद्री पर्वतरांगांचे विहंगम दृश्य.
37. प्रतापगड किल्ल्यावर पावसाळ्यात जाता येते का?
होय, पण काळजी घेऊन.
38. प्रतापगड किल्ल्यावर कोणती गडजयंती साजरी होते?
शिवाजी महाराजांची जयंती.
39. प्रतापगड किल्ल्याचा परिसर कसा आहे?
दाट जंगल आणि डोंगररांगांनी वेढलेला.
40. प्रतापगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी सुरक्षेच्या सूचना कोणत्या?
पाण्याची बाटली, प्रथमोपचार पेटी, योग्य बूट व पावसाळ्यात खबरदारी.