प्रस्तावना
सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमध्ये उठून दिसणारा, इतिहासाच्या पानांमध्ये सुवर्णाक्षरांनी कोरला गेलेला आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याचा पहिला आणि अत्यंत महत्त्वाचा किल्ला म्हणजे राजगड. हा केवळ एक दुर्ग नाही, तर मराठ्यांच्या स्वाभिमानाचे, शौर्याचे आणि स्वराज्य स्थापनेच्या स्वप्नाचे प्रतिक आहे. राजगड किल्ल्यावरूनच स्वराज्याचा पाया रचला गेला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी इथून आपल्या पराक्रमाचा आणि दूरदृष्टीचा इतिहास लिहिला.
या किल्ल्याची भव्यता, स्थापत्यशास्त्रातील कौशल्य, रणनितीची योजना आणि ऐतिहासिक घटनांनी युक्त असा हा किल्ला आजही इतिहासप्रेमी, गिर्यारोहक आणि पर्यटकांसाठी एक आकर्षणकेंद्र ठरतो.
राजगड किल्ल्याचे भौगोलिक स्थान
राजगड किल्ला पुणे जिल्ह्यात, दुबारवाडी गावाजवळ वसलेला आहे. पुणे शहरापासून साधारणतः ४० किमी अंतरावर असून, टोरना किल्ल्याच्या दक्षिणेस आणि रायगड किल्ल्याच्या ईशान्येस आहे. किल्ल्याची उंची सुमारे ४,५१४ फूट (१३७६ मीटर) आहे. संपूर्ण किल्ला सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला असून, त्याचा परिसर हिरव्यागार जंगलांनी वेढलेला आहे.
किल्ल्याच्या भौगोलिक स्थानामुळे त्याचे नैसर्गिक संरक्षण अत्यंत उत्तम आहे. गडाच्या आसपासच्या कड्यांमुळे आणि डोंगर रांगेच्या सहाय्याने या किल्ल्याचे सुरक्षात्मक महत्त्व अधिक मजबूत होते. अशा प्रकारे राजगड किल्ल्याला नैसर्गिक गडांच्या रूपात एक नैतिक आणि रणनैतिक लाभ मिळवला आहे, जो त्याच्या स्थापत्यासह स्वराज्य स्थापनेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरला.
किल्ल्याचे प्राचीन नाव
राजगडचा प्राचीन काळातील उल्लेख ‘मुरुंबदेव’ या नावाने केला जातो. किल्ला मुळात मुरुंबदेव म्हणून ओळखला जात होता, परंतु शिवाजी महाराजांनी किल्ल्याचे नाव बदलून राजगड ठेवले. कारण हा किल्ला स्वराज्याच्या राजधानीसाठी अत्यंत अनुकूल होता. त्याचे नैसर्गिक संरक्षण, भूगोल आणि रणनितीच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण स्थान होते. राजगड म्हणजे ‘राज्याचा किल्ला’ किंवा ‘राज्याचा गड’ असा अर्थ घेतला गेला.
राजगड किल्ल्याचा इतिहास
स्थापत्य आणि शिवकालीन महत्त्व
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी वयाच्या १६व्या वर्षी तोरना किल्ला जिंकल्यानंतर स्वराज्य विस्ताराचा निर्णय घेतला. त्याच सुमारास मुरुंबदेव किल्ल्याचा जीर्णोद्धार करून त्याचे नाव बदलून राजगड ठेवले. सन १६४६ ते १६७२ पर्यंत जवळपास सहा वर्षे स्वराज्याची राजधानी म्हणून या किल्ल्याची निवड केली गेली. राजगड किल्ल्याच्या स्थापत्यातील तंत्रज्ञान, बांधणी आणि किल्ल्याचे सैन्य व्यवस्थापन या सर्व गोष्टी शिवाजी महाराजांच्या रणनितीचे परिपूण आणि दृष्टीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत.
राजगड किल्ल्यावर एकाएकी अनेक ऐतिहासिक घटना घडल्या. मर्द मराठ्यांनी इथल्या भिंतीवर आपले रक्त सांडून स्वराज्यासाठी लढा दिला. शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील अत्यंत महत्त्वाचे प्रसंग या गडावर घडले. यामुळेच राजगड किल्ल्याचे स्थान स्वराज्य स्थापनेसाठी एक ठळक गड ठरले.
महत्त्वाच्या ऐतिहासिक घटना
राजगड ही शिवाजी महाराजांची राजधानी १६४६ ते १६७२ पर्यंत होती.
शहाजी राजेंच्या सुटकेनंतर स्वागत सोहळा
इ.स. १६४९ मध्ये शहाजी राजेंची सुटका झाली, आणि त्यानंतर त्यांचे स्वागत याच गडावर केले गेले.
सईबाईंचे निधन
शिवाजी महाराजांच्या पत्नी, सईबाई यांचे निधन इ.स. १६५९ साली याच गडावर झाले. त्यांच्या स्मरणार्थ पद्मावती माचीवर समाधी बांधली गेली.
अफझलखान वध रणनिती
अफझलखानाच्या वधाची योजना राजगडावर ठरली होती. प्रत्यक्ष घटना प्रतापगडावर झाली असली तरी त्याचा प्रभाव आणि पुढील निर्णय याच गडावर ठरले.
पन्हाळगड सुटका योजना
पन्हाळगड वेढ्यात सापडलेल्या महाराजांच्या सुटकेची रणनितीही राजगडावर आखली गेली.
रायगडाच्या राजधानीसाठी निर्णय
इ.स. १६७२ साली स्वराज्याचा अधिक विस्तार झाल्यावर शिवाजी महाराजांनी राजधानी रायगडावर हलवण्याचा निर्णय राजगडावरच घेतला.
राजगडवरूनच रायगडाची उभारणी आणि राजधानी स्थलांतराचा निर्णय घेण्यात आला.
लढाया आणि गडाच्या संरक्षणाची रणनीती
राजगड हे एक सुरक्षित रणनितीक केंद्र होते. इथून संपूर्ण कोकण आणि देशावर लक्ष ठेवता येत होते. अनेकदा मुघल, आदिलशाही सैन्य गडाच्या जवळ आले तरी गडाची भक्कम तटबंदी आणि माचींमुळे गडावर विजय मिळवणे अत्यंत कठीण ठरले.
किल्ल्याची रचना आणि वैशिष्ट्ये
राजगड किल्ला चार मुख्य भागांमध्ये विभागलेला आहे:
१. बालेकिल्ला
संपूर्ण गडाचा सर्वोच्च भाग म्हणजेच बालेकिल्ला. गडाच्या सर्वात उंच ठिकाणी वसलेला बालेकिल्ला म्हणजेच राजगडाचा हृदय. बालेकिल्ल्यावरून सगळा परिसर सहज दिसतो. बालेकिल्ल्यावर शिवकालीन तटबंदी, तोफा, बारव आणि तलाव आहेत. या बालेकिल्ल्यावरून रायगड, तोरणा, पुरंदर आणि सिंहगड स्पष्ट दिसतात.
२. पद्मावती माची
ही किल्ल्याच्या दक्षिणेस असलेली माची आहे. इथेच पद्मावती तलाव, पद्मावती मंदिर, शिवकालीन वास्तू, शिवाजी महाराजांचे वास्तव्य, आणि सईबाईंचे समाधीस्थळ आहे. किल्ल्याचा मुख्य गडफाटा, तलाव, बारवा याच माचीवर आहे. ही माची किल्ल्याचा मुख्य निवासस्थानाचा भाग होता.
३. सुजाई माची
ही माची गडाच्या पूर्वेस आहे. याचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिच्या टोकावरून दिसणारा अफाट परिसर आणि रणभूमीचा अंदाज घेण्यास अतिशय उपयुक्त ठिकाण. गडावर हल्ला झाल्यास इथून सुरक्षात्मक उपाययोजना करता येत.
४. संजीवनी माची
ही माची गडाच्या पश्चिमेला आहे. संजीवनी माची तीन टप्प्यात उतरत्या तटबंदीने सजलेली आहे. इथून शत्रूवर नजर ठेवणे, अचानक हल्ले करणे, आणि गडाचा नैसर्गिक रक्षण करणे सोपे होते.
किल्ल्यावर असलेल्या प्रमुख गोष्टी
पाण्याच्या बारवा आणि तलाव: बालेकिल्ल्याच्या परिसरात तसेच पद्मावती माचीवर पाण्याची सोय केलेली आहे. यामुळे गडावर आवश्यक जीवनसामग्री उपलब्ध होती.
प्राचीन मंदिर:
पद्मावती देवीचे शिवकालीन मंदिर, जे त्या काळातील स्थापत्यकलेचे उत्तम उदाहरण आहे.
तोफा आणि तटबंदी:
किल्ल्यावर जुन्या तोफांचा उपयोग व संरक्षणासाठी योग्य तटबंदीचा वापर करण्यात आला.
सईबाई समाधी:
शिवरायांच्या पत्नी सईबाईंचे समाधीस्थळ पद्मावती माचीवर आहे.
प्रवेशद्वार:
‘गंजाई दरवाजा’, ‘पळसदरवाजा’ व ‘चोर दरवाजा’ अशा प्रमुख प्रवेशद्वारांमुळे गडाला संरक्षण मिळत असे.
राजगड ट्रेकिंग व गिर्यारोहण
राजगड ट्रेक हा महाराष्ट्रातील सर्वात लोकप्रिय आणि थरारक ट्रेक्सपैकी एक आहे. ट्रेकिंगसाठी विविध मार्ग उपलब्ध आहेत:
गुंजावणे गाव मार्ग
पाळे गाव मार्ग
वाजेघर मार्ग
भाटघर धरण मार्ग
साधारण २ ते ३ तासांची चढाई असून, पावसाळ्यात हिरवेगार गड आणि धबधबे, तर हिवाळ्यात थंडगार हवामान आणि दाट धुके या गडाची शोभा वाढवते. गडावर चढताना एक अप्रतिम दृश्य अनुभवता येते, ज्यामुळे गिर्यारोहक आणि साहसी पर्यटक या गडावर चढण्याचा आनंद घेतात.
राजगड किल्ल्याचा ट्रेकिंग अनुभव अत्यंत रोमांचक आणि साहसिक आहे. किल्ल्याच्या भव्यतेसह, विविध मार्गांनी ते पोहोचणे, गिर्यारोहणाचा अनुभव घेणे आणि निसर्गाच्या सौंदर्याचा आनंद घेणे हे सर्व एकत्रितपणे एक अविस्मरणीय अनुभव देतात. ट्रेकिंगसाठी काही प्रमुख मार्ग आणि टिप्स खाली दिल्या आहेत:
प्रमुख ट्रेकिंग मार्ग:
- गुंजावणे गाव मार्ग:
- वाढीची कालावधी: साधारण २ ते ३ तास.
- वर्णन: गुंजावणे गाव किल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेल्या एका छोटे गावातून सुरुवात होते. या मार्गावर चढताना वाऱ्याचा गारवा, हिरवळीने भरलेली डोंगर रांग आणि धबधबे दिसतात. मार्गावर चढाई करत असताना, प्रत्येक टप्प्याला लक्ष ठेवून पुढे जात रहावे लागते.
- पाळे गाव मार्ग:
- वाढीची कालावधी: साधारण २.५ तास.
- वर्णन: पाळे गाव मार्ग हा किल्ल्याच्या पश्चिम दिशेने जातो. या मार्गाने चढताना आपल्याला गडाच्या गडवालीच्या तलावाकडून सुरूवात होते, आणि एकसारखा चढ व घळीचा रस्ता पार करावा लागतो. या मार्गावर उंचावरून दिसणारा दृश्य देखील नयनरम्य आहे.
- वाजेघर मार्ग:
- वाढीची कालावधी: ३ ते ४ तास.
- वर्णन: वाजेघर मार्ग हा किल्ल्याच्या पाश्चिम भागातून जातो आणि तो जरा कठीण आहे, परंतु इथून चढताना दृश्याचा अनुभव अप्रतिम आहे. ट्रेकिंग करतांना अनेक जंगली प्राणी आणि वनस्पती देखील दिसतात.
- भाटघर धरण मार्ग:
- वाढीची कालावधी: साधारण ३ तास.
- वर्णन: भाटघर धरण मार्ग किल्ल्याच्या पूर्वेस वसलेल्या गावातून सुरू होतो. या मार्गाने किल्ल्याच्या प्राचीन तटबंदी आणि खडकाळ रस्त्यांमुळे चढाई करणे कठीण असते, परंतु अत्यंत थरारक अनुभव मिळवता येतो.
ट्रेकिंगचे अनुभव आणि टिप्स:
- पावसाळा: पावसाळ्यात गडावर निसर्ग सौंदर्याचा अनुभव घेणे अविस्मरणीय असतो. हिरवळ, धबधबे आणि गडावर चढताना थोडीशी धुके येते, ज्यामुळे वातावरण अधिक थंड आणि रोमांचक होतो.
- हिवाळा: हिवाळ्यात गडावर थंडगार हवा आणि धुके असते. हा काळ ट्रेकिंगसाठी एक उत्तम वेळ आहे कारण गडावर चढताना फारशी ऊब असत नाही.
- विविधता: प्रत्येक मार्गाची विशेषता वेगळी आहे. काही मार्ग अत्यंत थोडे कठीण असतात तर काही मार्ग अधिक सहज आणि आरामदायक असतात. आपल्या फिटनेस स्तरानुसार मार्गाची निवड करा.
- सुरक्षा: ट्रेकिंगसाठी योग्य साहित्य (उत्कृष्ट जोडीचे शूज, पाणी, आणि इतर उपकरणे) सोबत घेऊन जा. गडावर चढताना प्रत्येक पायरीवर सावधगिरी बाळगा, कारण किल्ल्यावर रस्ता जरा अवघड असू शकतो.
- गिर्यारोहकांसाठी: गिर्यारोहकांकरिता गडावर चढताना आणखी थरारक अनुभव मिळवता येतो. विशेषत: पावसाळ्यात, गडावर चढताना गडाच्या दुर्गम ठिकाणी जाऊन अडचणींचा सामना करता येतो.
गडावर पोहोचल्यावर:
राजगडावर पोहोचल्यावर आपण बालेकिल्ला, पद्मावती माची, आणि इतर माच्यांवरून भव्य दृश्याचा आनंद घेऊ शकता. गडावर इतिहासाच्या गोष्टी ऐकता येतात आणि किल्ल्याच्या ऐतिहासिक ठिकाणी भेट देऊन त्याच्या महत्त्वाचा अनुभव घेता येतो.
किल्ल्याच्या संरक्षणासाठीची बांधणी
राजगडाची बांधणी रणनितीक दृष्टिकोनातून अत्यंत उत्तम केली आहे. गडाचे प्रत्येक दरवाजे, तटबंदी, माची आणि बालेकिल्ल्याचा रचना हल्लेखोरांच्या नजरेआड राहील अशी बांधली आहे. गडावरील प्रत्येक माची एका विशिष्ट कारणासाठी वापरली जात असे. तटबंदीच्या रचनेमुळे गडावर हल्ला करणे अत्यंत अवघड होत असे.
सध्याची परिस्थिती आणि संवर्धन
आज राजगड किल्ला एक प्रमुख पर्यटनस्थळ आणि इतिहासप्रेमींचे आकर्षणकेंद्र बनला आहे. महाराष्ट्र शासन आणि स्थानिक संस्थांच्या प्रयत्नांमुळे किल्ल्यावर स्वच्छता मोहिमा, पाण्याच्या टाक्यांची दुरुस्ती, आणि प्रवेशमार्गांची सुधारणा केली जाते. अनेक शिवप्रेमी मंडळे, गिर्यारोहक संघटना गडाच्या संवर्धनासाठी नियमित काम करतात. या गडाच्या संरक्षणासाठी किल्ल्याची अस्सल छटा जपली जात आहे, जेणेकरून भविष्यात त्याचा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व टिकून राहील.
सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व
राजगड किल्ला म्हणजे मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेचा पाया आहे. इथेच स्वराज्याच्या पहिल्या स्वप्नांची बीजे पेरली गेली. शिवाजी महाराजांची दूरदृष्टी, रणनिती, आणि स्वराज्यसंस्थापनाचे ध्येय या गडाच्या भिंतींमध्ये अजूनही जिवंत आहे. किल्ल्याच्या ऐतिहासिक घटकांचा अभ्यास करताना, एक गोष्ट स्पष्ट होऊ शकते की राजगड किल्ला फक्त एक गड नाही; तो मराठ्यांच्या शौर्याचा, बलिदानाचा, आणि अभिमानाचा इतिहास आहे.
पाण्याची सोय
राजगडावर बालेकिल्ला, पद्मावती माची, आणि इतर ठिकाणी पाण्याची बारवा व तलाव बांधण्यात आले. त्यामध्ये पद्मावती तलाव, संजीवनी माचीवर तळी व बालेकिल्ल्यावर पाण्याची बारवा हे विशेष.
प्रवेशद्वारे
राजगडावर प्रमुख गंजाई दरवाजा, पळसदरवाजा, आणि चोर दरवाजा अशी दरवाजे आहेत. प्रत्येक दरवाज्याचा उपयोग वेगळ्या रणनितीसाठी केला जात असे.
राजगड ट्रेकिंगचा अनुभव
आजच्या काळात राजगड ट्रेक हा गिर्यारोहक आणि साहसी पर्यटकांसाठी सर्वोत्तम अनुभव आहे. गुंजावणे, पाळे, वाजेघर आणि भाटघर धरण या मार्गांद्वारे गडावर पोहोचता येते. पावसाळ्यात गडावर हिरवळ आणि धबधबे यामुळे निसर्गसौंदर्य अनुभवता येते.
निष्कर्ष
राजगड हा केवळ दगडांचा गड नाही, तर तो मराठ्यांच्या शौर्याचा, बलिदानाचा आणि अभिमानाचा इतिहास आहे. गडाचा प्रत्येक दगड, तटबंदी, आणि दरवाजा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वप्नांची साक्ष देतो
❓ वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs):
1. राजगड किल्ला कुठे आहे?
राजगड किल्ला पुणे जिल्ह्यात वेल्हे तालुक्यात, पुण्यापासून सुमारे ४५ किमी अंतरावर आहे.
2. राजगड किल्ल्याचा इतिहास काय आहे?
राजगड किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६४८ साली राजधानीसाठी निवडला होता. इथून अनेक महत्त्वाचे लढे व घटना घडल्या.
3. राजगड किल्ल्याची स्थापना कोणी केली?
सुरुवातीस यादव काळात किल्ल्याची बांधणी झाली, मात्र शिवाजी महाराजांनी त्याचे पुनर्बांधकाम करून राजधानी ठरवली.
4. राजगड किल्ल्याचे पूर्वीचे नाव काय होते?
पूर्वी या किल्ल्याचे नाव मुरुंबदेव होते.
5. राजगड किल्ल्यावर कसे पोहोचता येते?
पुण्यातून वेल्हे गावापर्यंत वाहनाने जाऊन, पुढे २ ते ३ तासांची पायपीट करून.
6. राजगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी कोणता मार्ग सोपा आहे?
गुंजवणे गावाचा मार्ग सर्वात सोपा आणि ट्रेकिंगसाठी प्रसिद्ध आहे.
7. राजगड किल्ल्याची उंची किती आहे?
राजगड किल्ला समुद्रसपाटीपासून सुमारे ४,५१४ फूट उंचीवर आहे.
8. राजगड किल्ल्यावर प्रवेश शुल्क किती आहे?
सध्या राजगड किल्ल्यावर प्रवेश शुल्क नाही.
9. राजगड किल्ला ट्रेक किती वेळाचा आहे?
साधारण २ ते ३ तासात किल्ल्याच्या टोकावर पोहोचता येते.
10. राजगड किल्ल्यावर कोणते प्रमुख बुरुज आहेत?
सुवेळा बुरुज, संजीवनी बुरुज आणि पद्मावती बुरुज.
11. राजगड किल्ल्यावर कोणती महत्त्वाची वास्तू पाहायला मिळते?
पद्मावती माची, बालेकिल्ला, सुवेळा माची, संजीवनी माची, दरवाजे, तलाव.
12. राजगड किल्ला का प्रसिद्ध आहे?
छत्रपती शिवाजी महाराजांची राजधानी आणि अनेक ऐतिहासिक घटनांचा साक्षीदार.
13. राजगड किल्ल्याचा बालेकिल्ला कसा आहे?
राजगडचा बालेकिल्ला उंच टेकडीवर वसलेला असून मजबूत तटबंदी आणि दरवाजे आहेत.
14. राजगड किल्ल्यावर पाण्याची सोय कशी आहे?
किल्ल्यावर तलाव, टाके आणि पाण्याच्या विहिरी आहेत.
15. राजगड किल्ल्यावर राहण्याची सोय आहे का?
होय, पद्मावती माचीवर मंदिरे व गुहा आहेत, तिथे मुक्काम करता येतो.
16. राजगड किल्ल्याजवळ काय बघायला मिळते?
तोरणा किल्ला, पुरंदर किल्ला, सिंहगड किल्ला आणि वेल्हे गाव.
17. राजगड किल्ल्यावर शिवाजी महाराज किती वर्षे राहिले?
सुमारे २५ वर्षे हा किल्ला राजधानी होता.
18. राजगड किल्ल्यावर कोणते सण साजरे होतात?
शिवजयंती, गड जयंती आणि विशेष ट्रेकिंग मोहिमा.
19. राजगड किल्ल्यावर बुरुजांची संख्या किती आहे?
प्रमुख ३ माच्या आणि ३ बुरुज.
20. राजगड किल्ल्याचा सुवेळा बुरुज विशेष का आहे?
दुश्मनांवर नजर ठेवण्यासाठी आणि आक्रमणासाठी उपयुक्त बुरुज.
21. राजगड किल्ल्यावर बालेकिल्ल्यावर पोहचायला किती वेळ लागतो?
सुमारे ३ तास.
22. राजगड किल्ला कोणत्या ऐतिहासिक लढ्यांसाठी प्रसिद्ध आहे?
अफझलखानच्या युद्धानंतर राजगडावर योजना आखल्या गेल्या.
23. राजगड किल्ल्याचा सध्याचा देखभाल कोणी करतो?
महाराष्ट्र राज्य पुरातत्व विभाग.
24. राजगड किल्ल्याचा आकार कसा आहे?
प्रमुख ३ माच्यांनी घेरलेला आणि उंच बालेकिल्ला.
25. राजगड किल्ल्यावर वाघजाई मंदिर कुठे आहे?
सुवेळा माचीच्या टोकावर.
26. राजगड किल्ल्यावर जेवणाची सोय आहे का?
ट्रेकर्ससाठी काही ठिकाणी स्थानिक गावकऱ्यांकडून जेवण मिळते.
27. राजगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी कोणता ऋतू सर्वोत्तम?
हिवाळा (नोव्हेंबर-फेब्रुवारी) आणि पावसाळा.
28. राजगड किल्ला UNESCO जागतिक वारसा यादीत आहे का?
सध्या नाही.
29. राजगड किल्ल्यावर कोणती प्राचीन मूर्ती आहेत?
महादेव मंदिरात शिवलिंग आणि वाघजाई देवीची मूर्ती.
30. राजगड किल्ल्यावर पायऱ्या आहेत का?
होय, बालेकिल्ल्यापर्यंत पायऱ्या आहेत.
31. राजगड किल्ला पाहायला किती वेळ लागतो?
संपूर्ण किल्ला पाहायला ५ ते ६ तास.
32. राजगड किल्ल्यावर ट्रेकर्ससाठी विशेष सुविधा आहेत का?
सध्या प्राथमिक सुविधा; पाण्याचे टाके व निवासासाठी मंदिरे.
33. राजगड किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार कोणते?
पद्मावती दरवाजा.
34. राजगड किल्ल्याचा किल्लेदार कोण होता?
शिवाजी महाराजांच्या वेळी विशिष्ट नियुक्त किल्लेदार.
35. राजगड किल्ल्यावर सध्या कशा प्रकारे पोहोचता येते?
गुंजवणे, पाली, भुयेर, वेल्हे मार्गे.
36. राजगड किल्ल्यावर बालेकिल्ल्यात काय आहे?
महादेव मंदिर, पाण्याचे टाके आणि उंच तटबंदी.
37. राजगड किल्ल्यावर कोणत्या चित्रपटाचे चित्रीकरण झाले?
‘मी शिवाजीराजे भोसले बोलतोय’ यामधील काही दृश्ये.
38. राजगड किल्ल्यावर कोणती नैसर्गिक सौंदर्यस्थळे आहेत?
सुवेळा माची, संजीवनी माची आणि बालेकिल्ल्यावरील दृश्य.
39. राजगड किल्ल्यावर कोणत्या पौराणिक कथा सांगितल्या जातात?
शिवाजी महाराजांच्या धाडसाच्या आणि अफझलखान मोहिमेच्या.
40. राजगड किल्ला ट्रेकसाठी सुरक्षेच्या कोणत्या सूचना?
पाणी, औषधपेटी, टॉर्च, गरजेच्या वस्तू, आणि योग्य बूट.