तासगाव गणपती मंदिर, सांगली जिल्ह्यातील तासगाव शहरात स्थित एक ऐतिहासिक, स्थापत्यशास्त्रीय आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वपूर्ण धार्मिक स्थळ आहे.
हे मंदिर मराठा साम्राज्याच्या परंपरा, स्थापत्यकलेचा वारसा आणि धार्मिक एकात्मतेचे प्रतीक मानले जाते.
या लेखात आपण तासगाव गणपती मंदिराच्या इतिहास, स्थापत्यशास्त्र, रथोत्सव परंपरा, धार्मिक महत्त्व आणि आधुनिक काळातील त्याचे स्थान यांचा सखोल अभ्यास करू.
तासगाव गणपती मंदिर हे सांगली जिल्ह्यातील तासगाव शहरात स्थित एक प्राचीन आणि धार्मिक महत्त्व असलेले मंदिर आहे. तासगाव गणपती मंदिराच्या स्थापत्यशास्त्रावर आधारित ही वास्तुकला अत्यंत सुंदर आणि भव्य आहे. येथे दरवर्षी तासगाव गणपती मंदिराच्या रथोत्सवाला हजारो भाविक उपस्थित राहतात.
उजव्या सोंडेच्या गणपतीचे विशेष महत्त्व
तासगाव गणपती मंदिरातील सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण आणि आध्यात्मिक दृष्ट्या प्रभावी बाब म्हणजे येथे विराजमान असलेली गणेशमूर्ती उजव्या सोंडेची (दक्षिणाभिमुख सोंड असलेली) आहे.
भारतभर बहुतेक ठिकाणी आपल्याला डाव्या सोंडेच्या (वामसोंडी) गणेशमूर्ती पाहायला मिळतात. परंतु उजव्या सोंडेच्या गणपतीला विशेष मानले जाते, कारण अशा मूर्तींना अधिक जागृत, म्हणजेच “चैतन्यमय आणि तत्काळ फलदायी” मानले जाते.
उजव्या सोंडेचे धार्मिक अर्थ
उजवी सोंड म्हणजे “पिंगला नाडी”: योगशास्त्रानुसार शरीरात तीन प्रमुख नाड्या मानल्या जातात – इडा, पिंगला आणि सुषुम्ना. पिंगला नाडी ही सूर्यप्रकाशासारखी उष्ण आणि सक्रियतेची प्रतीक असते.
उजव्या सोंडेच्या गणपतीचा संबंध पिंगला नाडीशी मानला जातो, ज्यामुळे हा गणपती शक्तिशाली, जागृत आणि कडक तपश्चर्येसाठी योग्य मानला जातो.
कडक नियमांचे पालन आवश्यक: उजव्या सोंडेच्या गणपतीची पूजा अत्यंत शिस्तबद्ध आणि नियमबद्ध पद्धतीने केली पाहिजे. चुकीची पूजा किंवा अनवधानता केल्यास अशा मूर्तींचा राग देखील ओढवू शकतो, असे मानले जाते.
“जागृत देवता”: तासगावचा उजव्या सोंडेचा गणपती हे स्थानिक लोकांसाठी जागृत आणि कृपादायी देवतेचे प्रतीक आहे. भक्तांच्या प्रार्थनांना तो तत्काळ प्रतिसाद देतो, अशी श्रद्धा आहे.
विशेषतः नवस केल्यावर जलद फल मिळते, असे येथे हजारो भक्तांनी अनुभवले आहे.
इतिहासाची पार्श्वभूमी
तासगाव गणपती मंदिराची स्थापना १७७९ साली परशुराम भाऊ पटवर्धन यांनी केली. ते पेशव्यांच्या सैन्याचे सरसेनापती होते आणि दक्षिण भारतातील टिपू सुलतानाविरुद्धच्या लढायांमध्ये भाग घेत होते.
या मोहिमांच्या दरम्यान त्यांना कर्नाटक आणि श्रीरंगपट्टण येथील मंदिरांची भव्यता आणि स्थापत्यशास्त्र पाहण्याची संधी मिळाली. या मंदिरांच्या सौंदर्याने प्रभावित होऊन त्यांनी तासगाव येथे अशाच प्रकारचे भव्य मंदिर उभारण्याचे ठरवले.
त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे पुत्र अप्पा पटवर्धन यांनी १७९९ मध्ये मंदिराचे बांधकाम पूर्ण केले.
पटवर्धन घराणे कला आणि संस्कृतीचे प्रबळ संरक्षक होते. त्यांच्या या उपक्रमामुळे तासगाव गणपती मंदिर हे स्थापत्यकलेचे एक अद्वितीय उदाहरण बनले.
स्थापत्यशास्त्र आणि वास्तुकला
तासगाव गणपती मंदिराची वास्तुकला दक्षिण भारतीय शैलीतील आहे, जी पश्चिम महाराष्ट्रात दुर्मिळ आहे. या मंदिरात तीन मुख्य भाग आहेत: गोपूरम (प्रवेशद्वार), मंडप (सभामंडप) आणि गर्भगृह (मुख्य देवस्थान).
गोपूरम (प्रवेशद्वार)
मंदिराचा सात मजली गोपूरम सुमारे ९६ फूट उंच आहे. यावर विविध देवता आणि पुराणकथांशी संबंधित शिल्पे कोरलेली आहेत. या गोपूरमची रचना कर्नाटकातील गोपूरमच्या शैलीशी साम्य दर्शवते, ज्यामुळे दक्षिण भारतीय स्थापत्यशास्त्राचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो.
मंडप (सभामंडप)
सभामंडप दोन रांगेतील स्तंभांवर आधारलेला आहे. यामध्ये तीन मार्गिका (aisles) आहेत. सभामंडपाचे छप्पर कोरीव दगडांच्या पट्ट्यांनी झाकलेले आहे. प्रवेशद्वाराजवळ नंदी आणि गरुड यांच्या दोन भव्य मूर्ती उभ्या आहेत, दोन्ही मूर्तींची उंची सुमारे ६.४ मीटर आहे.
गर्भगृह (देवस्थान)
गर्भगृहात विराजमान असलेली गणेशमूर्ती ही उजव्या सोंडेची आहे, जी विशेष महत्त्वाची मानली जाते. अशा मूर्तींना ‘जागृत’ गणेश मानले जाते, म्हणजे त्यांची शक्ती सक्रिय असते. ही मूर्ती सुमारे १२५ किलो शुद्ध सोन्याने अलंकृत आहे,
जी मंदिराच्या भव्यतेला आणखी वर्धित करते.
रथोत्सव परंपरा
तासगाव गणपती मंदिराच्या रथोत्सवाची परंपरा १७८५ साली सुरू झाली. या उत्सवात ३० फूट उंच लाकडी रथ सजवला जातो आणि गणपतीची मूर्ती या रथावर ठेवून ती नदीकिनारी विसर्जनासाठी नेली जाते. हजारो भक्त या रथाला ओढतात.
हा सोहळा भक्ती, संगीत, नृत्य आणि रंगीबेरंगी वेशभूषेने परिपूर्ण असतो. या उत्सवामुळे सामाजिक एकात्मता वाढते आणि स्थानिक संस्कृतीला चालना मिळते.
या रथोत्सवास २४४ वर्षांची परंपरा आहे. गणपती बाप्पा मोरया, मंगलमुर्ती मोरया च्या जयघोषात भाविक भक्तीभावाने हा रथ दोरखंडाच्या सहाय्याने ओढतात. हा रथ पाच मजली आणि तीस फूट उंचीचा आहे. रथोत्सवाच्या दिवशी गणपती मंदिर ते समोर अर्धा किलोमिटरवर असलेल्या श्री काशिविश्‍वेश्‍वर मंदिरापर्यंत हा रथ ओढत नेला जातो.
दुपारी १ वाजण्याच्या दरम्यान या रथोत्सवास सुरवात होते. राजवाड्यात प्राणप्रतिष्ठापना केलेली मातीची मूर्ती आणि संस्थानची १२५ किलोची पंचधातूंची मूर्ती पालखीतून वाजत – गाजत मंदिरात आणली जाते.
त्यानंतर तेथे दोन्ही मूर्तींची आरती केली जाते. त्यानंतर जमलेला लाखो भाविकांचा जनसमुदाय गणपती बाप्पा मोरया, मंगलमुर्ती मोरया च्या जयघोषात रथ ओढण्यास सुरवात करतो.
यावेळी गुलाल व पेढ्यांची होणारी उधळण, युवकांनी रथासमोर केलेले मानवी मनोरे, झांझपथक, समोर दिमाखात चालणारी गौरी हत्तीण यामुळे संपूर्ण वातावरण मंगलमय झालेलं असतं.
आधुनिक काळातील महत्त्व
शतकानुशतके या मंदिराचे वेळोवेळी नूतनीकरण व दुरुस्तीचे काम झाले आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून मंदिराची मजबुती वाढवली गेली आहे. डिजिटल युगात मंदिराने ऑनलाईन दर्शन व दानाची सुविधा उपलब्ध करून दिली आहे, ज्यामुळे जगभरातील भक्त याच्याशी जोडले गेले आहेत.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
तासगाव गणपती मंदिर हे स्थानिक लोकांसाठी एक महत्त्वाचे धार्मिक केंद्र आहे.
येथे दरवर्षी गणेश चतुर्थीच्या दिवशी भव्य उत्सव आयोजित केला जातो, ज्यात हजारो भाविक सहभागी होतात. या उत्सवात विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते, ज्यामुळे स्थानिक संस्कृतीला चालना मिळते.
आपण जर महाराष्ट्राच्या समृद्ध परंपरा, स्थापत्यकलेचे सौंदर्य आणि आध्यात्मिक अनुभवांचा संगम शोधत असाल, तर तासगावचे गणपती मंदिर हे नक्कीच एक अविस्मरणीय स्थान ठरेल.
निष्कर्ष
तासगाव गणपती मंदिर हे केवळ पूजेचे स्थान नाही, तर ते स्थापत्य सौंदर्य, सांस्कृतिक वारसा आणि आध्यात्मिक शक्तीचे प्रतीक आहे. दक्षिण भारतातील व महाराष्ट्रातील वास्तुशैलींच्या समन्वयातून साकारलेले हे मंदिर एक दुर्मीळ रचना आहे.
आजही लाखो भक्त आणि पर्यटकांना आकर्षित करणारे हे मंदिर पटवर्धन घराण्याच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरेचा ठसा असलेले महत्त्वाचे स्थान आहे.
FAQs
१. तासगाव गणपती मंदिर कोठे आहे?
सांगली जिल्ह्यातील तासगाव शहरात, मुंबईपासून 350 किमी अंतरावर.
२. हे मंदिर का विशेष मानले जाते?
कारण इथे उजव्या सोंडेची जागृत गणेशमूर्ती आहे.
३. मंदिराची वास्तुशैली कोणत्या काळाची आहे?
18व्या शतकातील मराठा-दक्षिण भारतीय संमिश्र शैली.
4. रथोत्सव कधी होतो?
गणेश चतुर्थीच्या दिवशी दरवर्षी.
५. फोटो काढण्याची परवानगी आहे का?
गर्भगृहात नाही, बाहेर होय.
6. तासगाव गणपती मंदिराचा गोपूरम किती उंच आहे?
उत्तर: मंदिराचा सातमजली गोपूरम सुमारे ९६ फूट उंच आहे.
7. तासगाव गणपती रथोत्सव कधी साजरा केला जातो?
उत्तर: रथोत्सव गणेश चतुर्थीच्या दिवशी दरवर्षी आयोजित केला जातो.
8. तासगाव गणपती रथोत्सवाची पारंपरिक सुरुवात कधी झाली?
उत्तर: १७८५ पासून या रथोत्सवाचा वारसा सुरू आहे.
9. रथोत्सवात रथ किती उंच असतो?
उत्तर: रथ सुमारे ३० फूट उंच असतो.
10. रथोत्सवात किती लोक सहभागी होतात?
उत्तर: हजारो भक्त रथ ओढण्यासाठी आणि उत्सव साजरा करण्यासाठी येतात.
11. तासगाव गणपती मंदिरात फोटो काढण्याची परवानगी आहे का?
उत्तर: बाहेर फोटो काढता येतो, परंतु गर्भगृहात फोटो काढण्यास मनाई आहे.
12. तासगाव गणपती मंदिराला जाण्यासाठी कोणती वाहने उपलब्ध आहेत?
उत्तर: तासगाव सांगली, कोल्हापूर व आसपासच्या शहरांपासून बस, कार आणि टॅक्सीने सहज पोहोचता येते.
13. मंदिरात पूजा कधी होते?
उत्तर: सकाळी आणि संध्याकाळी नियमित पूजा होते.
14. मंदिरात कोणते प्रमुख सण मोठ्या उत्साहाने साजरे होतात?
उत्तर: गणेश चतुर्थी हा प्रमुख सण भव्य स्वरूपात साजरा होतो.
15. तासगाव गणपती मंदिराला भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ कोणता?
उत्तर: गणेश चतुर्थी सणाच्या वेळी किंवा हिवाळी ऋतू सर्वोत्तम आहे.
16. मंदिरात जलाशय किंवा पाण्याची सोय आहे का?
उत्तर: होय, मंदिराजवळ पवित्र नदी आणि जलाशय आहे.
17. तासगाव मंदिरात कोणते धार्मिक कार्यक्रम होतात?
उत्तर: दरवर्षी पूजा, आरती, भजन-कीर्तन, आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित होतात.
18. मंदिरात दर्शनासाठी वेळ काय आहे?
उत्तर: सकाळी ६ ते संध्याकाळी ८ वाजेपर्यंत दर्शन खुलं असतं.
19. तासगाव गणपती मंदिराचे प्रमुख संरक्षक कोण आहेत?
उत्तर: पटवर्धन घराणे हे मंदिराचे प्रमुख संरक्षक होते.
20. मंदिराचा इतिहास कोणत्या काळाशी संबंधित आहे?
उत्तर: मंदिराचा इतिहास 18व्या शतकातील मराठा साम्राज्याशी संबंधित आहे.
21. मंदिरात कोणते विशेष अलंकरण आहे?
उत्तर: गणपतीची मूर्ती १२५ किलो सोन्याने सजवलेली आहे.
22. मंदिरात भक्तांना कोणती सेवा मिळते?
उत्तर: भक्तांना दर्शन, प्रसाद वितरण, आणि दर्शनासाठी ऑनलाईन सुविधा उपलब्ध आहे.
23. तासगाव गणपती मंदिरात चढावा कोणता आहे?
उत्तर: गणपतीला नारळ, फुले, फळे आणि मोदक चढवले जातात.
24. मंदिराच्या स्थापत्यशास्त्रात कोणते विशिष्ट घटक आहेत?
उत्तर: गोपूरम, मंडप आणि गर्भगृह हे मुख्य भाग आहेत.
25. मंदिराचा परिसर कसा आहे?
उत्तर: परिसर स्वच्छ, प्रशस्त आणि हिरवळीत नटलेला आहे.
26. मंदिरात सुरक्षिततेच्या कोणत्या उपाययोजना आहेत?
उत्तर: CCTV कॅमेरे व सुरक्षारक्षक तैनात आहेत.
27. तासगाव मंदिराच्या रथोत्सवात काय खास आहे?
उत्तर: भक्तांच्या जयघोषासह रंगीबेरंगी रथाचा सोहळा पार पडतो.
28. मंदिराजवळ कुठे राहता येईल?
उत्तर: तासगावमध्ये स्थानिक हॉटेल्स आणि भक्त निवासगृह आहेत.
29. मंदिराच्या दर्शनासाठी पूर्वनियोजन आवश्यक आहे का?
उत्तर: गणेशोत्सवाच्या काळात गर्दी जास्त असल्याने पूर्वनियोजन लाभदायक ठरते.
30. तासगाव गणपती मंदिरात भक्तांसाठी कोणती सुविधा उपलब्ध आहे?
उत्तर: ऑनलाईन दर्शन व दानाची सुविधा उपलब्ध आहे.
31. तासगाव मंदिराची प्रमुख भाषा कोणती आहे?
उत्तर: येथे मुख्यतः मराठी भाषेचा वापर होतो.
32. मंदिरात आगंतुकांसाठी मार्गदर्शन मिळते का?
उत्तर: होय, मंदिरात मार्गदर्शक व माहिती केंद्र आहे.
33. मंदिरात दिवसभर कोणते कार्यक्रम चालू असतात?
उत्तर: पूजा, भजन, आरती आणि धार्मिक प्रवचन चालतात.
34. मंदिरात कधी विशेष महापूजा होते?
उत्तर: गणेश चतुर्थीच्या दिवशी व विशेष उत्सवांमध्ये महापूजा होते.
35. तासगाव गणपती मंदिरातील मूर्ती कोणत्या साहित्याची आहे?
उत्तर: मूर्ती १२५ किलो शुद्ध सोन्याने अलंकृत आहे.
36. तासगाव गणपती मंदिराला भेट देताना कोणती नियम पाळावीत?
उत्तर: शांतता राखणे, मंदिरातील नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे.
37. तासगाव मंदिराची पूजा कशी केली जाते?
उत्तर: शिस्तबद्ध विधीने, मंत्रोच्चार व पारंपरिक पद्धतीने पूजा केली जाते.
38. तासगाव गणपती मंदिराची कोणती वार्षिक परंपरा प्रसिद्ध आहे?
उत्तर: २४४ वर्षांची रथोत्सव परंपरा प्रसिद्ध आहे.
39. तासगाव गणपती मंदिराला कसे पोहोचता येईल?
उत्तर: मुंबई, पुणे किंवा सांगलीपासून रोड किंवा रेल्वे मार्गाने सहज पोहोचता येते.
40. तासगाव गणपती मंदिराचा सांस्कृतिक महत्त्व काय आहे?
उत्तर: हे मंदिर स्थानिक संस्कृती, कला आणि धार्मिक श्रद्धांचा प्रमुख केंद्रस्थळ आहे.
Helpful content