वटपौर्णिमा महत्त्व, पूजा, इतिहास

वटपौर्णिमा 2025: महत्त्व, पूजा, इतिहास आणि पारंपरिक प्रथा

प्रस्तावना : वटपौर्णिमा म्हणजे काय?

वटपौर्णिमा 2025: महत्त्व, पूजा, इतिहास आणि पारंपरिक प्रथा भारतीय संस्कृतीत सण-उत्सवांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. प्रत्येक सणामागे काहीतरी धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक मूल्य दडलेले असते.

त्यात विवाहित स्त्रियांसाठी विशेष महत्त्वाचा सण म्हणजे वटपौर्णिमा.

हा सण विवाहित महिलांनी पतीच्या दीर्घायुष्याच्या कामनेसाठी साजरा केला जातो. या दिवशी वडाच्या झाडाची पूजा केली जाते आणि ‘सावित्री-सत्यवान’ या पौराणिक कथेला उजाळा दिला जातो.

वटपौर्णिमा हा मुख्यतः महाराष्ट्र, गुजरात, मध्यप्रदेश आणि दक्षिण भारतात अत्यंत श्रद्धेने साजरा केला जाणारा सण आहे. खास करून महाराष्ट्रात या सणाला खूप मोठे महत्त्व आहे.

ग्रामीण भागात वडाच्या झाडाखाली मोठ्या प्रमाणावर महिला एकत्र येतात, तर शहरात सोसायट्यांमध्ये, मंदिरांमध्ये किंवा सार्वजनिक ठिकाणी या पूजेचे आयोजन केले जाते.

वटपौर्णिमा या सणाचे महाराष्ट्रातील आणि हिंदू संस्कृतीतले स्थान

वटपौर्णिमा सणाला हिंदू संस्कृतीमध्ये ‘पतीच्या दीर्घायुष्याचा सण’ म्हणून ओळखले जाते.

पती-पत्नीच्या नात्यातील प्रेम, निष्ठा आणि परस्परसंबंध दृढ करण्याचा हा दिवस आहे.

‘सावित्रीने आपल्या पती सत्यवानाचा जीव यमराजाकडून परत मिळवला’ या पौराणिक कथेमुळे या सणाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

महाराष्ट्रातील प्राचीन परंपरेनुसार, विवाहित स्त्रियांनी वडाच्या झाडाची पूजा करणे, उपवास करणे, आणि कथा ऐकणे हा सण साजरा करण्याचा मुख्य विधी आहे.

त्यामुळे या सणाचा धार्मिक आणि सांस्कृतिक दोन्ही दृष्टिकोनातून मोठा गौरव आहे.

वटपौर्णिमा सणाचा साधारण काळ (आषाढ/श्रावण पौर्णिमा)

वटपौर्णिमा सण दरवर्षी आषाढ किंवा श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा केला जातो.

विशेषत: हिंदू पंचांगानुसार, हा सण ज्या दिवशी चंद्र पौर्णिमेला पूर्ण होत असतो, त्या दिवशी साजरा केला जातो.

त्यामुळे हा दिवस अत्यंत शुभ आणि पुण्यप्रद मानला जातो.

या सणाच्या वेळी निसर्ग हिरवागार, वारा मंद गारवा देणारा आणि वातावरण प्रसन्न असल्यामुळे सण साजरा करण्यास अनुकूल वातावरण असते.

---

वटपौर्णिमा सणाचे सामाजिक आणि धार्मिक महत्त्व

वटपौर्णिमेला केवळ धार्मिक महत्त्व नाही तर सामाजिक मूल्यदेखील आहे. या दिवशी विवाहित स्त्रिया एकत्र येतात,

एकमेकींशी संवाद साधतात, हळदी-कुंकू लावतात आणि गोडधोड खातात.

यामुळे स्त्रियांमधील बंधुभाव वाढतो आणि समाजात एकात्मता टिकून राहते.

धार्मिक दृष्टिकोनातून, वडाच्या झाडाला अमरत्वाचे प्रतीक मानले जाते.

वडाच्या झाडाखाली सावित्रीने आपल्या पतीचा जीव वाचवल्याची कथा असल्याने

या दिवशी वडाची पूजा करून उपवास केल्यास पतीचे आयुष्य दीर्घ आणि निरोगी राहते असा विश्वास आहे.

वटपौर्णिमा हा सण श्रद्धा, प्रेम, आणि कुटुंबातील सौहार्द वृद्धिंगत करणारा सण आहे,

म्हणूनच याला हिंदू संस्कृतीमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे.

वटपौर्णिमा: इतिहास आणि उत्पत्ती

वटपौर्णिमा हा भारतीय संस्कृतीतील एक अतिशय श्रद्धेने साजरा केला जाणारा सण आहे.

विवाहित स्त्रियांसाठी पतीच्या दीर्घायुष्याच्या कामनेसाठी साजरा होणारा हा सण धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो.

विशेषतः महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक आणि दक्षिण भारतात वटपौर्णिमा सण मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.

वटपौर्णिमा सणाचा इतिहास काय आहे?

वटपौर्णिमेचा इतिहास वेदकाळापासूनचा असल्याचे मानले जाते.

प्राचीन ऋग्वेद, अथर्ववेद, आणि पुराणांमध्ये वडाच्या झाडाचे आणि पौर्णिमेच्या पूजेचे महत्त्व नमूद केले आहे.

यामध्ये वडाच्या झाडाला ‘अमरत्वाचे प्रतीक’ मानले गेले आहे.

पुराणांतील सर्वात प्रसिद्ध कथा म्हणजे सावित्री-सत्यवान यांची.

या कथेनुसार, सावित्रीने आपल्या पती सत्यवानाचा मृत्यू यमराजाकडून वडाच्या झाडाखाली आपल्या कणखर निष्ठेमुळे वाचवला होता.

तेव्हापासून विवाहित स्त्रिया आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी वडाच्या झाडाची पूजा करत वटपौर्णिमा साजरी करतात.

वटपौर्णिमा प्राचीन हिंदू धर्मग्रंथ आणि पुराणांतील उल्लेख

महाभारत, स्कंद पुराण, पद्मपुराण यांसारख्या ग्रंथांमध्ये वडाच्या झाडाची उपासना आणि त्याचे पुण्य महत्वाचे मानले गेले आहे.

याशिवाय सूर्य पूजेचे देखील विशेष महत्त्व या ग्रंथांमध्ये नमूद आहे.

सूर्य देवाची उपासना, व्रत, उपवास आणि पौर्णिमेच्या दिवशी अर्घ्य देणे यांचे फायदे धार्मिक ग्रंथांमध्ये सांगितले आहेत.

या सणाचे नाव ‘वटपौर्णिमा’ का पडले?

‘वटपौर्णिमा’ हा शब्द दोन शब्दांनी बनला आहे — ‘वट’ म्हणजे वडाचे झाड आणि ‘पौर्णिमा’ म्हणजे चंद्राचा पूर्ण दिवस.

आषाढ महिन्यातील पौर्णिमेला वडाच्या झाडाची पूजा केल्यामुळे या सणाचे नाव ‘वटपौर्णिमा’ असे पडले.

या दिवशी विवाहित स्त्रिया वडाच्या झाडाच्या भोवती प्रार्थना करत ७ किंवा १० फेऱ्या मारतात, उपवास करतात, आणि पतीच्या आयुष्यासाठी व्रत करतात. त्यामुळे या सणाचे नाव आणि त्याचा धार्मिक महत्त्व अधिक वाढले आहे.

वटपौर्णिमा या सणाचे पारंपरिक स्वरूप आणि प्रथा कशी सुरु झाली?

प्राचीन काळी राजघराण्यात आणि ब्राह्मण कुटुंबांमध्ये वटपौर्णिमा मोठ्या उत्साहात साजरी केली जात असे.

सावित्री-सत्यवान कथानक वाचले जाई, वडाच्या झाडाखाली महिलांचा मेळा भरत असे आणि एकत्रित उपासना केली जाई.

काळानुसार ही परंपरा सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचली. आजही ग्रामीण महाराष्ट्रात महिलांचा एकत्र पूजेसाठी वडाखाली मेळा भरतो, आणि शहरांमध्ये मंदिरांमध्ये सामूहिक पूजा केली जाते.

सूर्यपूजेचा सण म्हणून वटपौर्णिमेचा संबंध सूर्य देवाशी

हिंदू धर्मात सूर्य देवाला आरोग्य, समृद्धी आणि उर्जेचा स्रोत मानले जाते.

वटपौर्णिमेच्या दिवशी सूर्योदयाच्या वेळी अर्घ्य देणे, सूर्यनमस्कार करणे आणि सूर्य मंत्रांचे जप करणे हे अत्यंत शुभ मानले जाते.

सूर्यपूजेचे महत्व सांगणाऱ्या आदित्य हृदय स्तोत्र आणि सूर्य अष्टक या स्तोत्रांचा जप करून स्त्रिया आपल्या कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी प्रार्थना करतात.

संपूर्ण वटपौर्णिमा सणात सावित्री-सत्यवान कथा, वडाची पूजा, सूर्यदेवाचा अर्घ्य, उपवास आणि दानधर्म या सर्व धार्मिक कृती एकत्रितपणे केल्या जातात. त्यामुळे हा सण धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक परंपरेचे प्रतीक आहे.

---

वटपौर्णिमेचे धार्मिक महत्त्व

वटपौर्णिमा

वटपौर्णिमा हा सण हिंदू धर्मात विशेष धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्वाचा मानला जातो. विवाहित स्त्रियांसाठी पतीच्या दीर्घायुष्याची प्रार्थना करण्याचा आणि सुख, सौख्य, समृद्धी प्राप्त करण्याचा हा पवित्र सण आहे.

तसेच या दिवशी सूर्य देव, वडाचे झाड आणि सावित्री-सत्यवान यांच्या पूजेचे विशेष महत्त्व आहे

सूर्य देवाला देण्यात येणाऱ्या मानाचा तपशील

हिंदू धर्मात सूर्य देवाला जगाचा जीव, प्रकाश आणि जीवनाचा मूळ स्रोत मानले जाते.

ऋग्वेद, यजुर्वेद, आणि स्कंद पुराणात सूर्यदेवाची महती विस्ताराने सांगितली आहे. सूर्यदेवाला आरोग्य, समृद्धी आणि आयुष्य वाढवणारा देव मानले जाते.

वटपौर्णिमेच्या दिवशी सूर्योदयाच्या वेळी पवित्र जलाने अर्घ्य देणे, सूर्यनमस्कार करणे आणि सूर्य मंत्रांचा जप केला जातो. यामुळे मानसिक शांतता, शारीरिक आरोग्य आणि सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त होते, असे मानले जाते.

सूर्यपूजा कशी केली जाते? (विधी, मंत्र, साधने)

सकाळी स्नान करून, स्वच्छ वस्त्रे परिधान करून महिलांनी सूर्याला अर्घ्य देणे आवश्यक मानले जाते.

अर्घ्य देताना तांब्यात स्वच्छ जल, तुळशीची पाने, फुलं आणि अक्षता टाकून सूर्यासमोर उभं राहून “ॐ सूर्याय नमः” मंत्राचा जप करावा.

सूर्य पूजेसाठी लागणारी साधने:

• तांब्या किंवा पितळेचा कलश
• तुळशीची पाने
• ताज्या फुलांचा हार
• अक्षता (शुभ धान्य)
• हळद-कुंकू
• गोडधोड नैवेद्य

याशिवाय ‘आदित्य हृदय स्तोत्र’, ‘सूर्याष्टक’, किंवा सूर्य गायत्री मंत्र म्हणण्याचा प्रघात आहे.

सूर्य देवाची भूमिका हिंदू धर्मात आणि लोकजीवनात

सूर्य देव हा दिवस-रात्र, ऋतूचक्र आणि शेतीचा नियंता मानला जातो. प्राचीन काळात लोक आपले आरोग्य, शेतीची भरभराट, आणि सौख्य सूर्यदेवाच्या कृपेवर अवलंबून मानत.

म्हणूनच अनेक सण, व्रत आणि पूजांमध्ये सूर्य देवाची विशेष उपासना केली जाते.

वटपौर्णिमेच्या दिवशी केले जाणारे उपवास व व्रत

या दिवशी विवाहित स्त्रिया सकाळपासून उपवास करतात आणि संध्याकाळी वडाच्या झाडाची पूजा करून व्रत पूर्ण करतात. व्रतात सावित्री सत्यवान कथा ऐकून, ७ किंवा १० प्रदक्षिणा मारून नवस फेडतात.

व्रत करताना स्त्रियांनी तांदळाचा उकडलेला भात, गोडधोड व उपवासाचे पदार्थ खाण्याचा प्रघात असतो.

वटपौर्णिमा दानधर्माचे महत्त्व आणि धार्मिक कृत्ये

वटपौर्णिमेच्या दिवशी दान करणे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते. वस्त्र, अन्न, तांदूळ, फळे आणि गोडधोड पदार्थ गरजू लोकांना देणे शुभ मानले जाते.
या दिवशी केलेले दान सौभाग्य, समृद्धी, पतीचे आरोग्य आणि दीर्घायुष्य देते, असा विश्वास आहे.

इतर देवतांच्या पूजांचे संबंध (जसे कि विष्णू, गणेश पूजा)

या दिवशी सूर्य पूजेसोबत गणपतीची पूजा केली जाते, कारण प्रत्येक शुभ कार्यात प्रथम गणपती पूजन आवश्यक मानले जाते.
भगवान विष्णू, पार्वती देवी आणि यमराज यांचाही या दिवशी स्मरण करतात.

विशेषतः सावित्री-सत्यवान कथा वाचनात यमराजाचा उल्लेख होतो.

वटपौर्णिमा ज्योतिषशास्त्रानुसार या दिवशी केलेले शुभ कार्य

ज्योतिषशास्त्रानुसार वटपौर्णिमेच्या दिवशी केलेली सूर्य पूजा आणि व्रत पती-पत्नीच्या जीवनात सौख्य, ऐक्य आणि समाधान देते. तसेच, नवीन व्यवसाय सुरु करणे, सोनं-चांदी खरेदी, वाहने खरेदी यासाठी ही तिथी अत्यंत शुभ मानली जाते.

या दिवशी सूर्य ग्रहाचा प्रभाव अत्यंत फलदायी असल्याने आरोग्य उपासना, दानधर्म, व्रत आणि संकल्प यांचा विशेष लाभ मिळतो.

वटपौर्णिमेचा सण: सामाजिक आणि सांस्कृतिक बाजू

वटपौर्णिमा हा केवळ धार्मिक सण नाही, तर समाजाला एकत्र आणणारा आणि सांस्कृतिक वारसा जपणारा एक महत्त्वाचा उत्सव आहे. हजारो वर्षांपासून या सणाच्या माध्यमातून लोक एकत्र येतात, परंपरा पाळतात आणि समाजात सुसंवाद निर्माण करतात. महाराष्ट्रासह भारताच्या विविध भागांमध्ये वटपौर्णिमेच्या सणाला सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.

वटपौर्णिमेला लोक कसे एकत्र येतात?

वटपौर्णिमेच्या दिवशी पहाटेपासूनच स्त्रिया आणि कुटुंबातील सदस्य वटवृक्षाजवळ एकत्र येतात. पारंपरिक वेशभूषा घालून, हातात पूजेच्या थाळी, फुलं, अक्षता, धूप, दीप घेऊन वटपौर्णिमेचा विधिवत सण साजरा करतात. विशेषतः विवाहित स्त्रिया पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी उपवास धरतात आणि वटवृक्षाची पूजा करतात.

सकाळपासून मंदिर परिसरात, गावात, वाड्यांमध्ये किंवा वटवृक्षाजवळ पूजेचा उत्साह असतो. पूजेच्या आधी आणि नंतर स्त्रिया एकमेकींच्या घरी जातात, भेटीगाठी घेतात आणि गोडधोड खाण्याचा आनंद घेतात.

कुटुंब आणि समाजामध्ये सणाचे परिणाम

वटपौर्णिमा सणामुळे कुटुंबातील बंध अधिक घट्ट होतात. पती-पत्नीचे नाते दृढ होण्यास आणि एकमेकांविषयी आदरभाव वाढण्यास हा सण प्रेरक ठरतो. आजी-आई-लेकी अशा तीन पिढ्यांना एकत्र येऊन हा सण साजरा करण्याची संधी मिळते.

याच वेळी समाजातील लोक देखील एकत्र येऊन सहभोजन, सांस्कृतिक कार्यक्रम, भजन-कीर्तन आयोजित करतात. सणामुळे गावात आणि शहरात सामाजिक सुसंवाद आणि सहकार्याची भावना निर्माण होते.

वटपौर्णिमा भेटीगाठी, गोडधोड, उत्सवाचे प्रकार

या दिवशी लोक एकमेकांच्या घरी जाऊन वटपौर्णिमेच्या शुभेच्छा देतात. गोडधोड पदार्थ तयार करून वाटले जातात. पुरणपोळी, श्रीखंड, लाडू, मोदक अशा पारंपरिक गोड पदार्थांचा सणाच्या दिवशी बेत असतो.

संध्याकाळच्या सुमारास गावात किंवा सोसायट्यांमध्ये सामूहिक पूजन आणि पारंपरिक गाणी, लोककला सादर केली जाते. काही ठिकाणी स्त्रिया एकत्र येऊन वडाच्या झाडाभोवती फेर धरून गाणी गातात.

महाराष्ट्रातील विविध भागांतील सण साजरा करण्याच्या पद्धती

महाराष्ट्रात पुणे, मुंबई, नागपूर, नाशिक, कोल्हापूर, औरंगाबाद अशा ठिकाणी वटपौर्णिमेचा सण मोठ्या भक्तिभावाने साजरा केला जातो.

पुणे आणि मुंबईत मोठ्या सोसायट्यांमध्ये सामूहिक पूजन व महाप्रसादाचे आयोजन होते.

कोल्हापूर आणि सांगली भागात लोक पारंपरिक वाद्यांसह मिरवणूक काढतात. नाशिक आणि औरंगाबादमध्ये वटपौर्णिमेच्या दिवशी धार्मिक प्रवचन आणि भजनाचा कार्यक्रम आयोजित होतो.

लोककला, नृत्य, संगीत आणि सणातील सांस्कृतिक कार्यक्रम

वटपौर्णिमेच्या सणाला महाराष्ट्रातील लोककलेत मोठे स्थान आहे. काही ठिकाणी लावणी, भारूड, गोंधळ या लोककला सादर केल्या जातात. वटपौर्णिमा गीते, भक्तिगीते गायली जातात.

पारंपरिक नृत्य, उखाणे घेण्याची स्पर्धा आणि सांस्कृतिक कथा सांगण्याचा कार्यक्रमही घेतला जातो.

सणामुळे समाजात निर्माण होणारी एकात्मता

सणाच्या निमित्ताने लोक जाती-धर्माच्या भिंती पार करून एकत्र येतात. पूजेत, सांस्कृतिक कार्यक्रमात सहभागी होऊन सामाजिक ऐक्य आणि बंधुभाव वाढतो. वडाच्या झाडाभोवती फेर धरून घेतले जाणारे गाणे आणि पूजा समाजात सौहार्द निर्माण करते.

शहरी आणि ग्रामीण भागांतील सण साजरा करण्यातील फरक

ग्रामीण भागात वटपौर्णिमेचे सण साजरे करताना पारंपरिक पद्धती अधिक जपल्या जातात. वडाच्या झाडाखाली पूजेसाठी जमणं, भजन-कीर्तन, सामूहिक गाणी गाणं आणि शेवटी महाप्रसाद घेणं ही प्रथा आहे.

शहरी भागात सोसायट्यांमध्ये सामूहिक पूजन, सांस्कृतिक कार्यक्रम, गोडधोड आणि भेटवस्तू देण्याचा प्रघात आहे.

शहरांमध्ये वेळेची अडचण असल्यामुळे सोहळा अधिक नियोजनबद्ध आणि मर्यादित वेळेत साजरा केला जातो.

सणाच्या वेळी चालणाऱ्या विशेष प्रथा व रीती

वटपौर्णिमा हा महाराष्ट्रात अत्यंत श्रद्धेने साजरा केला जाणारा सण आहे.

हा सण आषाढ किंवा श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेला येतो आणि मुख्यतः सूर्यदेवाची पूजा व वटवृक्षाची (वडाच्या झाडाची) पूजा करण्यासाठी प्रसिद्ध आहे.

वटपौर्णिमेच्या दिवशी अनेक धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रथा पार पडतात, ज्यामुळे हा सण लोकांच्या जीवनात विशेष स्थान राखतो. चला तर पाहूया या सणाच्या वेळी चालणाऱ्या प्रमुख प्रथा आणि रीती काय आहेत.

१. वटपौर्णिमा वटवृक्षाची पूजा आणि फेरफटका

वटपौर्णिमेचा मुख्य भाग म्हणजे वडाच्या झाडाची पूजा. स्त्रिया वटवृक्षाभोवती ७ ते १० फेर घालतात आणि वडाच्या मुळाला अक्षता, फुले, कुमकुम, हळद लावून पूजा करतात.

ही पूजा प्रामुख्याने पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि कुटुंबाच्या सुख-समृद्धीसाठी केली जाते.

वटवृक्षाला पूजणे म्हणजे एक प्रकारे निसर्गाचे व कुटुंबाच्या शक्तीचे प्रतीक साजरे करणे होय.

२. सूर्य देवतेची पूजा व अर्घ्य

सूर्यदेवाला अर्घ्य देणे हा सणाचा अनिवार्य भाग आहे. वटपौर्णिमेच्या सकाळी सूर्योदयाच्या वेळी भक्त पवित्र जल, गंगाजल, तुळशीची पाने व फुले घेऊन सूर्याला अर्घ्य देतात. सूर्य मंत्रांचा उच्चार करत पूजा केली जाते,

ज्यामुळे शरीर आणि मनाला शांती व सकारात्मक ऊर्जा मिळते. सूर्यपूजेमुळे आरोग्यवर्धक व उर्जावर्धक गुण प्राप्त होतात, असा विश्वास आहे.

३. उपवास व व्रत

वटपौर्णिमेला अनेक स्त्रिया उपवास ठेवतात. हा उपवास पतीच्या आरोग्यासाठी आणि दीर्घायुष्यासाठी असतो. काही ठिकाणी हा उपवास संपूर्ण दिवसाचा असतो, तर काही ठिकाणी अर्धा दिवस उपवास ठेवण्याची परंपरा आहे.

उपवासादरम्यान फक्त फळं, दूध किंवा एकादशीसारखे अन्न घेतले जाते. उपवासाच्या माध्यमातून भक्तीभाव वाढतो आणि आत्मशुद्धी साधली जाते.

४. सावित्री-सत्यवान कथा वाचन

वटपौर्णिमा

वटपौर्णिमेच्या दिवशी सावित्री-सत्यवान यांची कथा वाचणे ही महत्त्वाची प्रथा आहे. या कथेने स्त्रियांना पतीच्या आरोग्याच्या प्रती श्रद्धा, प्रेम, आणि धैर्य शिकवले जाते.

कथा ऐकून व्रती स्त्रिया आपल्या पतीसाठी नवस पूर्ण करतात व आशीर्वाद मागतात.

५. दानधर्म व सामाजिक सेवा

सणाच्या दिवशी दान करणे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते. गरजू लोकांना अन्नधान्य, कपडे, मिठाई, तांदूळ, तसेच इतर आवश्यक वस्तू वाटप केल्या जातात. यामुळे समाजात सौहार्द वाढतो आणि गरिबांना मदत होते.

दान केल्याने कुटुंबात सुख-शांती आणि समृद्धी येते, असा विश्वास लोक मानतात.

६. सांस्कृतिक कार्यक्रम व कुटुंब एकत्रीकरण

वटपौर्णिमा हा सण फक्त धार्मिक नसून सामाजिक एकात्मतेचा सणही आहे. या दिवशी कुटुंबातील सदस्य एकत्र येतात, भेटी-गाठी होतात, पारंपरिक गाणी, नृत्य, आणि लोककला यांचे कार्यक्रम होतात.

गावोगावी भजन-कीर्तन, लोकनृत्य व सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. त्यामुळे सण सामाजिक सहकार्य आणि प्रेम वाढवण्याचा माध्यम ठरतो.

७. नवीन वस्तू व गृहप्रवेश पूजा

या दिवशी काही ठिकाणी नवीन घरात प्रवेश किंवा नवीन वाहन, उपकरणे यांची पूजा करणे सुद्धा एक प्रचलित प्रथा आहे. ज्योतिषशास्त्रानुसार वटपौर्णिमेच्या दिवशी सुरू केलेले काम यशस्वी होण्याचा मार्ग प्रशस्त होतो.

वटपौर्णिमा साजरी करण्यासाठी आवश्यक तयारी

वटपौर्णिमा हा सण महाराष्ट्रात आणि काही इतर भागांत मोठ्या श्रद्धेने साजरा केला जातो. या दिवशी वडाच्या झाडाची पूजा, सूर्य देवतेची पूजा, उपवास आणि अनेक धार्मिक व सामाजिक प्रथा पाळल्या जातात.

सण यशस्वी व आनंददायक व्हावा यासाठी पूर्वतयारी करणे आवश्यक असते. चला तर पाहूया वटपौर्णिमा साजरी करण्यासाठी कोणकोणत्या तयारीची गरज असते.

१. घर सजावट कशी करावी?

सणाच्या दिवशी घर स्वच्छ आणि सुंदर ठेवणे फार महत्त्वाचे असते. घराच्या मुख्यद्वाराला फुले, कट्टे, आणि रंगीबेरंगी कागदी किंवा फुलांच्या फटाक्यांनी सजावट केली जाते.

घरातील देवघर विशेषतः स्वच्छ करून तिथे फूलमाळा, दिवे आणि पवित्र वस्तू ठेवून पूजा स्थळ सजवावे. काही ठिकाणी घरात कापसाचे किंवा कापडाचे रंगीत वस्त्र विणून, रंगोली काढून वातावरण सणासुदीचे बनवले जाते.

२. पूजा साहित्य आणि पूजा कशी करावी?

वटपौर्णिमेच्या पूजा साठी पूजा थाळी तयार करणे आवश्यक आहे. यात खालील वस्तू असाव्यात:

• अक्षता (अक्षत धान्य)
• फुले (जसे की जास्वंद, गुलाब, केतकी)
• धूप, दिवा आणि कपूर
• फळे (केळी, नारळ, आंबा)
• तांदूळ, गोड पदार्थ (प्रसादासाठी)
• जल, पवित्र जल (गंगाजल)
• तुळशीची पाने आणि कुंकू
• सूर्य मंत्र जपासाठी माळ

पूजेदरम्यान वडाच्या झाडाला अक्षता आणि फुले अर्पण करतात. सूर्य देवतेसाठी अर्घ्य देताना मंत्रोच्चार करणे आवश्यक असते. पूजा विधी योग्य प्रकारे पार पाडल्याने सणाचा धार्मिक महत्त्व वाढते.

३. सणासाठी आवश्यक वस्तूंची यादी

सणाच्या दिवशी वापरल्या जाणाऱ्या मुख्य वस्तू म्हणजे:

• वडाचे झाड (सजीव किंवा छायादार झाड)
• अक्षता आणि रंगीबेरंगी फुले
• दिवे व मातीचे तांदूळ किंवा तूपाचे दिवे
• मिठाई, फळे आणि गोड पदार्थ
• पवित्र जल आणि धूप
• पूजा थाळीसाठी आवश्यक वस्तू (कुंकू, हल्दी, तुळशी पानं)
• नवीन वस्त्र (सणानिमित्त नवे कपडे)

४. कुटुंबियांसाठी सणाच्या शुभेच्छा कसे द्याव्यात?

वटपौर्णिमा हा कुटुंबीयांसाठी एकत्र येण्याचा आणि एकमेकांना शुभेच्छा देण्याचा दिवस आहे. मुलांना, आई-वडिलांना, मोठ्या भावंडांना मनापासून शुभेच्छा द्या.

“वटपौर्णिमेच्या हार्दिक शुभेच्छा!” किंवा “सुख, समृद्धी आणि दीर्घायुष्य लाभो” असे संदेश देणे चांगले. कुटुंबातील प्रत्येक सदस्याने आपले प्रेम आणि आदर व्यक्त करावा, जेणेकरून सणाचा आनंद द्विगुणित होईल.

५. सामाजिक सहभाग

वटपौर्णिमेला स्थानिक मंदिरात किंवा गावात सांस्कृतिक कार्यक्रम, सार्वजनिक पूजाअर्चा, भजन-कीर्तन आयोजित केले जातात. या कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होऊन लोकांमध्ये एकात्मता वाढते.

मुलांनाही या कार्यक्रमांत सहभागी करून त्यांना आपल्या संस्कृतीची माहिती द्यावी, जेणेकरून ते सणाच्या महत्त्वाला जाणून घेतील.

६. मुलांसाठी सणाच्या विषयी माहिती देण्याचे महत्व

सणाच्या दिवशी मुलांना वटपौर्णिमा सणाचा इतिहास, त्याचा धार्मिक व सामाजिक अर्थ समजावून सांगणे अत्यंत आवश्यक आहे. मुलांमध्ये सणाविषयी उत्सुकता निर्माण होते आणि ते आपली संस्कृती, परंपरा जपण्यास प्रेरित होतात.

कथा, लोकगीते, रंगीबेरंगी चित्रे वापरून मुलांना या सणात सहभागी करावे.

वटपौर्णिमा आणि पर्यावरण

वटपौर्णिमा हा सण केवळ धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्वाचा नाही, तर पर्यावरणाच्या दृष्टीनेही जागरूकतेची गरज असलेला दिवस आहे. सण साजरा करताना निसर्गाची काळजी घेणं आजच्या काळात अतिशय आवश्यक ठरलं आहे. पर्यावरण संतुलन राखण्यासाठी सण साजरे करताना काही विशेष गोष्टींची काळजी घेणं गरजेचं आहे.

सण साजरा करताना पर्यावरणाची काळजी कशी घ्यावी?

वटपौर्णिमेच्या दिवशी घर आणि सभोवताली स्वच्छता ठेवावी. प्लास्टिक, रासायनिक रंग व अशुद्ध पदार्थांचा वापर टाळावा. फुलं, अक्षता, फळं यांसारख्या नैसर्गिक वस्तूंचा वापर करून सण साजरा करावा. यामुळे निसर्गावर होणारा ताण कमी होतो आणि सण अधिक शुद्ध होतो.

प्लास्टिक आणि प्रदूषण टाळण्यासाठी उपाय

सणाच्या वेळी प्लास्टिकच्या वस्तूंचा वापर टाळावा. विशेषतः फुले, सजावट, भांडी, आणि पॅकेजिंगमध्ये प्लास्टिकच्या जागी कागद, कापड किंवा जास्तीत जास्त निसर्गस्नेही पदार्थ वापरणे आवश्यक आहे. यामुळे प्लास्टिक प्रदूषण कमी होते आणि पर्यावरणाला संरक्षण मिळते.

नैसर्गिक पदार्थांचा वापर आणि टिकाऊ सण

फुलं, अक्षता, सुपारी, तूपाचे दिवे वगैरे नैसर्गिक पदार्थ वापरून पूजा करणे पर्यावरणपूरक ठरते. तसेच सणाच्या दिवशी वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू शक्य तितक्या पुनर्वापर करण्याजोग्या असाव्यात, जेणेकरून कचऱ्याचे प्रमाण कमी होईल.

जल, वायू आणि ध्वनी प्रदूषण टाळण्याचे मार्ग

वटपौर्णिमेच्या पूजेत पाण्याचा वापर संयमित करावा. अनावश्यक पाणी वाया जाऊ नये याची काळजी घ्यावी. तसेच, सणाच्या कार्यक्रमांमध्ये आवाजाच्या प्रमाणावर नियंत्रण ठेवून वायू आणि ध्वनी प्रदूषण टाळावे.

सणाचा आनंद घेऊन पर्यावरण सन्मान राखणे का गरजेचे आहे?

पर्यावरणाची काळजी घेणे म्हणजे आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी आरोग्यदायी आणि स्वच्छ जीवन सुनिश्चित करणे होय.

वटपौर्णिमा सण साजरा करताना पर्यावरणपूरक पद्धती अवलंबल्याने सणाचा खरा आनंद आणि समृद्धी मिळते. त्यामुळे प्रत्येकाने पर्यावरण सन्मान राखून सण साजरे करणे आवश्यक आहे.

---

FAQ’S

1. वटपौर्णिमा म्हणजे काय?

वटपौर्णिमा हा सण सूर्य देवतेच्या पूजा आणि वटवृक्षाच्या पूजेसाठी साजरा केला जातो.

2. वटपौर्णिमा कधी साजरी केली जाते?

हा सण आषाढ महिन्याच्या पौर्णिमेला साजरा केला जातो.

3. वटपौर्णिमेचा धार्मिक महत्त्व काय आहे?

सूर्य देवतेचे पूजन करून आरोग्य, समृद्धी आणि नवनवीन ऊर्जा प्राप्त करण्याचा दिवस आहे.

4. वटवृक्षाची पूजा का केली जाते?

वटवृक्षाला दीर्घायुष्य व कुटुंबाच्या सुख-समृद्धीसाठी पूजले जाते.

5. वटपौर्णिमेच्या दिवशी कोणत्या विशेष उपवासाची प्रथा आहे?

अनेक लोक या दिवशी उपवास ठेवतात जेणेकरून शरीर आणि मन शुद्ध होतात.

6. सूर्य पूजेचे विधी काय आहेत?

सूर्यास्त किंवा सूर्योदयाला जल, अक्षता, फुले अर्पण करून मंत्रजप केला जातो.

7. वटपौर्णिमा कोणत्या भागांत जास्त साजरी केली जाते?

मुख्यत्वे महाराष्ट्र आणि दक्षिण भारतात या सणाला विशेष महत्त्व आहे.

8. वटपौर्णिमेचा सांस्कृतिक महत्व काय आहे?

सणामुळे कुटुंब आणि समाज एकत्र येतो, लोककला आणि पारंपरिक नृत्य-गाण्यांची देवाणघेवाण होते.

9. वटपौर्णिमेला कोणकोणत्या वस्तू पूजा करतात?

वटवृक्ष, सूर्य देव, अक्षता, तूपाचे दिवे, फुलं, सुपारी, फळे पूजा केली जातात.

10. वटपौर्णिमेच्या दिवशी कोणकोणती पूजा केली जाते?

वटवृक्षपूजा, सूर्यपूजा, गणपतीपूजा आणि इतर देवतांची पूजा केली जाते.

11. वटपौर्णिमेचा इतिहास काय आहे?

हा सण प्राचीन वेदकालीन आणि पुराणिक ग्रंथांमध्ये उल्लेखित आहे.

12. वटपौर्णिमेचा सण कसा साजरा करावा?

सूर्य देवतेची पूजा, वटवृक्षाची पूजा, उपवास, दानधर्म व सामाजिक कार्यक्रम करून साजरा करतात.

13. वटपौर्णिमेच्या दिवशी दानधर्माचा महत्त्व काय आहे?

गरजू लोकांना अन्नधान्य, कपडे दान केल्याने पुण्य प्राप्त होते.

14. वटपौर्णिमेचा सण शहरी आणि ग्रामीण भागांमध्ये कसा वेगळा साजरा होतो?

ग्रामीण भागांत अधिक पारंपरिक व सांस्कृतिक कार्यक्रम होतात, तर शहरी भागांत पूजा आणि सामाजिक एकत्रिकरण होते.

15. वटपौर्णिमेला मुलांना कसे शिकवावे?

सणाच्या महत्त्वाची माहिती देऊन आणि त्यांच्यासाठी सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित करून.

16. वटपौर्णिमेचा व्रताचे फायदे काय आहेत?

हे व्रत शरीर, मन व आत्म्यासाठी शुद्धिकरण करणारे मानले जाते.

17. वटपौर्णिमेला कोणते शुभ कार्य केले जातात?

नवीन काम सुरू करणे, घरात पूजा करणे, दानधर्म करणे शुभ मानले जाते.

18. वटपौर्णिमेला कोणते मंत्र जपले जातात?

सूर्य मंत्र जपले जातात, जसे “ॐ भास्कराय नमः”.

19. वटवृक्षाची पूजा कशी केली जाते?

वटवृक्षाच्या आजूबाजूला अक्षता फुले टाकून, दीप लावून पूजा केली जाते.

20. वटपौर्णिमा आणि पर्यावरण याचा संबंध काय आहे?

सण साजरा करताना पर्यावरणपूरक पद्धती अवलंबण्याचा संदेश देतो.

21. वटपौर्णिमेला घरातील सजावट कशी करावी?

फुले, फुलदाणे, कापूस, नैसर्गिक पदार्थ वापरून सजावट करावी.

22. वटपौर्णिमेच्या दिवशी कोणती खास साधने वापरतात?

पाण्याचे कलश, अक्षता, तूप, फुले, सुपारी, आणि दीप वापरले जातात.

23. वटपौर्णिमा सणाचे सामाजिक फायदे काय आहेत?

सणामुळे कुटुंब एकत्र येते, सामाजिक सहकार्य वाढते.

24. वटपौर्णिमेचा उत्सव कोणत्या पद्धतीने होतो?

पूजा, उपवास, दान, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि पारंपरिक जेवणाने.

25. वटपौर्णिमा सणासाठी कोणती तयारी करावी?

सर्व पूजा साहित्याची व्यवस्था, घर स्वच्छ करणे, आणि कुटुंबियांना माहिती देणे.

26. वटपौर्णिमेच्या दिवशी उपवास कसा ठेवावा?

सकाळपासून सूर्यास्तापर्यंत फक्त एकदाच खाणे किंवा हलके जेवण घेणे.

27. वटपौर्णिमेला काय खाणे चालू आहे?

फळे, सुकामेवा, दूध, आणि हलके पदार्थ खाण्याचा सल्ला दिला जातो.

28. वटपौर्णिमेला दान कोणाला करावे?

गरजू लोक, गरिबां, वृद्ध व्यक्ती व गरजूंना दान करावे.

29. वटपौर्णिमेला कोणती लोककला सादर केली जाते?

लोकनृत्य, भजन-कीर्तन, व पारंपरिक नाट्य सादर केले जातात.

30. वटपौर्णिमेला कोणती धार्मिक ग्रंथ वाचावे?

सूर्य स्तोत्र, भागवत, भगवद्गीता यांचे वाचन करतात.

31. वटपौर्णिमेची पूजा कोणत्या वेळेस करावी?

सूर्योदयाच्या वेळी किंवा सकाळी पूजा करणे शुभ मानले जाते.

32. वटपौर्णिमेला कोणती आरती केली जाते?

सूर्य आरती, तसेच घरातील देवतांच्या आरती होतात.

33. वटपौर्णिमेला कोणकोणते पदार्थ अर्पण करतात?

तूप, फुलं, अक्षता, फळे, आणि नैवेद्य अर्पण करतात.

34. वटपौर्णिमेला लोक कसे एकत्र येतात?

कुटुंब, नातेवाईक, आणि मित्र मंडळी एकत्र येऊन पूजा व उत्सव साजरा करतात.

35. वटपौर्णिमेचा अर्थ काय आहे?

‘वट’ म्हणजे वटवृक्ष आणि ‘पौर्णिमा’ म्हणजे पूर्ण चंद्राचा दिवस.

36. वटपौर्णिमेला कोणकोणते धार्मिक कार्यक्रम होतात?

भजन, कीर्तन, लोकनृत्य, आणि सामूहिक पूजा कार्यक्रम.

37. वटपौर्णिमेचा इतिहास कोणत्या ग्रंथांत आहे?

वेद, पुराण आणि महाभारत यांत याचा उल्लेख आहे.

38. वटपौर्णिमेला कोणती वस्त्रे परिधान करावीत?

साधे व पारंपरिक वस्त्रे, विशेषतः पांढरे किंवा रंगीबेरंगी.

39. वटपौर्णिमेला कोणत्या मंत्रांनी पूजा करतात?

सूर्य मंत्र आणि वटवृक्ष स्तोत्र.

40. वटपौर्णिमेला कोणत्या शुभ कार्यासाठी प्रार्थना केली जाते?

आयुष्य लांबावणे, आरोग्य लाभ, व कुटुंब सुखासाठी.

41. वटपौर्णिमा सणाची महत्त्वाची कथा कोणती आहे?

सूर्य देव व वटवृक्ष यांच्या पूजेची कथा प्राचीन पुराणांत आहे.

42. वटपौर्णिमा दिवशी कोणती पूजा विधी अनुसरली जाते?

जल अर्पण, मंत्रजप, दीपप्रज्वलन, आणि व्रतधारण.

43. वटपौर्णिमेला दान करण्याचे फायदे काय आहेत?

पुण्याची प्राप्ती होते व मनाला शांती मिळते.

44. वटपौर्णिमेला कोणत्या प्रकारचा धार्मिक आचार करता येतो?

उपास, पूजा, दान, आणि भजन-कीर्तन.

45. वटपौर्णिमेच्या दिवशी जल अर्पण का केले जाते?

सूर्य देवाला आदर दर्शविण्यासाठी आणि शुध्दतेचे प्रतीक म्हणून.

46. वटपौर्णिमेच्या दिवशी कुटुंबात कसा संवाद साधावा?

सणाच्या महत्त्वावर चर्चा करून, एकमेकांना शुभेच्छा

वटपौर्णिमा सणाचे महत्त्व व कथा जाणून घ्या https://www.maharashtra.gov.in